Toli nahiyeside altun kan achqan kanada shirkiti Uyghur mejburiy emgikige chétilish gumani qozghighan

Kanadaning wankowér shehiridiki “Sulale altun kan shirkiti” 2004-yili Uyghur aptonom rayonluq renglik métal guruhigha qarashliq “Gherbiy rayon altun cheklik hessidarliq shirkiti” bilen shérikliship, toli nahiyesidiki xatu altun kanida altun qézish élip baridu. Melum bolushiche, “Sulale altun kan shirkiti” xatu altun kanigha deslepki qedemde 12 milyon dollar meblegh salghan bolup, bu kanning 70% péyini ular, qalghan 30% péyini “Gherbiy rayon altun cheklik hessidarliq shirkiti” igiligen. Lékin “Sulale altun shirkiti” hazir xitay da'irilirini özlirining shinjangdiki altunlirini oghrilash bilen eyiblimekte.

Kanadadiki “Yer shari we pochta” gézitining xewer qilishiche, nöwette “Sulale altun shirkiti” xitayning “Shinjang gherbiy rayon altun hessidarliq cheklik shirkiti” bilen xatu altun kanining igidarchiliq hoquqi toghrisida xitay sot mehkimiside dawa-desturgha chüshüp qalghan. “Sulale altun kan shirkitining prézidénti we ijra'iye diréktori aywi chong “Yer shari we pochta géziti” de “Shinjang gherbiy rayon altun cheklik hessidarliq shirkiti” ni xitay sot mehkimisining yardimide “Altun kanimiz” ni tartiwalmaqchi, dep eyibligen.

Özimu xitay millitidin bolghan aywi chong, xatu altun kanining bügünki qimmitining bir milyard dollargha ikenliki, emma özlirining bir séntmu alalmighanliqini bildürüp, “U yerde qanuni sistéma yoq” dégen. Uning néme üchün yéqinqi 16-17yil mabeynide qanuniy sistéma bolmighan bir yerde meblegh sélip, altun qazghanliqi melum emes. Biz uninggha téléfon qilghan bolsaqmu, biraq u téléfon almidi. Közetkuchilerning qarishiche, toli nahiyesidiki altun kanning igidarchiliq hoquqigha alaqidar bu ixtilaptiki halqiliq nuqta, bu kanda Uyghur mejburiy emgek ishchilirining bar-yoqluqi, “Sulale” shirkitining uninggha chétilghan-chétilmighanliqi iken.

Aywi chong bu kanda mejburi emgek küchlirining ishlitilgenlikini ret qilghan. Biraq kanadadiki Uyghur kishilik hoquq programmisining diréktori memet toxtining qarishiche, bundaq éghir zeherlik muhitta ishleydighan ishlarda mejburiy emgekni yoq déyish gumanliq iken. U mundaq dédi: “Sulale altun shirkiti qaramaygha orunlashqan. Bu yerde 7-8 dek jaza lagéri bar. Altun kanlarni échishta nurghun ximiyelik ayrighuchi maddilar köp ishlitilidu. Mushundaq ximiyelik éghir zeherlik muhitta ishleydighan ishqa Uyghurlarni salmaydu, dése men uninggha ishenmeymen. Jaza lagéri dégende biz köprek aqsu, xoten qeshqerge merkezliship qalduq. Biraq shimaldiki uran, altun, meden kanlirida ishlewatqan Uyghurlarningmu sani yaman köp”.

Xatu altun kani toli nahiyesi teweside bolsimu, biraq bu kanning orni qaramay shehirige téximu yéqin bolup, uninggha 65 kilométir kélidu. Awstraliye istratégiye siyaset instituti ötken yili qaramayda 6 yerdiki tutup turush merkizining ornini bayqighan, uning ikkisi xitayning “Qayta-terbiyelesh merkezliri” namidiki lagérliridur. Kanada hökümiti téxi bu yil 1-ayning otturilirida soda höjjiti élan qilip, kanada shirketlirining Uyghur élidiki mejburiy emgekke chétilip qalmasliqini, buning qanuni bedel tölesh xewpi barliqini agahlandurghan.

Bu höjjet kanada parlaméntidiki öktichi konsérwatiplar hökümetni “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni étirap qilishqa qistawatqan mezgilde élan qilin'ghan. Kanada parlaméntining yéqinda ötküzülgen yighinida konsérwatip awam palata ezasi garnét géniyus bash ministir trédoni “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni étirap qilishqa qistighan. Biraq trédo xitayning herikitini bundaq dep atashtin özini qachurghan.

U mundaq dégen: “Biz yillardin béri xitay rehberlirige xitayning gherbidiki Uyghurlar mesiliside ochuq-ashkara bolush, ulargha yaxshi mu'amile qilish toghrisida xizmet ishlep kelduq. Biz her waqit dunyada kishilik hoquqning teripini tutimiz. Biz xitaydiki Uyghur we bashqa az sanliq milletlerge qaritilghan kishilik hoquq depsendichilikige da'ir xewerlerdin qattiq endishe qilimiz. Biz b d t we bashqa xelq'ara organlarning shinjangda tekshürüsh élip bérishi telep qilimiz”.

Kanada bu mesilide xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini “Irqiy qirghinchiliq” dep tonighan amérika bilen shundaqla bashqa ittipaqdash döletler bilen hemkarlishidiken. Trédo: “Biz qandaq ishlarning yüz bériwatqanliqi toghrisida (xitayni) dawamliq ochuq ashkara bolushqa chaqirimiz. Biz amérikining xitayning bu qilmishini irqiy qirghinchiliq, dep tonughanliqidin xewerdar. Biz bu xelqni qoghdash üchün amérika we shuningdek bashqa ittipaqdash döletler bilen hemkarlishishni dawamlashturimiz” dégen

“Sulale altun shirkiti” diki aywi chongning “Yershari we pochta géziti” ge bildürüshiche, shinjangda sot musteqil bolmighanliqi üchün bu dawada özlirining utup chiqish éhtimalliqi yoq iken. Shunga, u bu dawagha kanada hökümitining arili'ishishini telep qilghan. Biraq memet toxti ependining körsitishiche, nöwette kanadaning mejbur emgek mehsulatlirini cheklesh tedbirliride bir boshluq mewjut iken.

U “Sulale altun kan shirkiti”, “Kanada quyash énérgiye taxtisi” shirkitidek kanada karxanilirining bu boshluqni suyi'istémal qiliwatqanliqini bildürdi. Uning qeyt qilishiche, bu mesile hazir kanadadiki bir qiziq téma bolup, kanada hökümiti we parlaménti bu boshluqni qandaq toltdurush üstide bash qaturmaqtiken.

Aywi chong, “Sulale altun kan shirkiti” ning “Shinjang gherbiy rayon altun kan cheklik hessidarliq shirkiti” bilen bolghan dawa desturining 2016-yili bashlan'ghanliqini bildürgen. Uning chüshendürüshiche, bu dawagha “Shinjang gherbiy rayon altun kan shirkiti” ning 2016-yili “Sulale altun kan shirkiti” ning xewirisiz “Xatu altun kani” ning pay chékini xitayning shangxey aksiye bazirigha sélishi seweb bolghaniken. Bu weqe xatu altun kanining igidarchiliq hoquqi kimde, dégen qanuniy ixtilapni tughdurghan bolup, shuning bilen kanadaning “Sulale altun kan shirkiti” xitayning rayondiki sot mehkimisige dawa qilghan.