Türkiyediki puqrawi teshkilatlar we öktichi partiyeler “5-Iyul ürümchi weqesi” toghrisida ipade bildürdi

Ixtiyariy muxbirimiz azigh
2020.07.07
enqere-5-iyul-namayish-1.jpg 5-Iyul ürümchi qanliq weqesining 10 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen ötküzülgen namayishtin körünüsh. 2019-Yili 5-iyul, enqere.
RFA/Erkin Tarim

“5-Iyul ürümchi weqesi” ning 11-yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen türkiyediki öktichi partiyeler we puqrawi teshkilatlar arqa-arqidin bayanat élan qilip, xitay hökümitining Uyghur rayonidiki qirghinchiliq siyasitige bolghan naraziliqini bildürdi.

Türkiyediki nopuzluq öktichi partiyelerdin “Iyi” partiye rehbiri meral akshener, sabiq dölet re'isi we kélechek partiyesining rehbiri exmet dawut'oghli we sa'adet partiyesining rehbiri temel karaman'oghli qatarliqlar tiwittérda “5-Iyul ürümchi weqesi” heqqide bayanat élan qildi we bu weqede qurban bolghanlarni xatirilidi‌. Meral akshener xanimning tiwittérda élan'gha qilin'ghan bayanatida: “Uyghur qérindashlirimizning türk yurti sherqi türkistanda uzun yillardin buyan uchrawatqan zulumining hésabi choqum bir küni sorilidu,” dégen jümliler ishlitildi.

“Iyi” partiyesi we yéngi qurulghan kélechek partiyesi Uyghurlar uchrawatqan étnik qirghinchiliqni qattiq tenqidlep kéliwatqan bolup, “5-Iyul ürümchi weqesi” partiye qurghuchiliri we partiyening resmiy hésablirida yad étildi. Kélechek partiyesining qurghuchiliridin selchuk özdagh, millet wekili we “Iyi” partiyesining bayanatchisi yawuz a'irli'oghli qatarliqlar ijtima'iy alaqe wasitiliride ürümchi qirghinchiliqi toghrisida bayanat élan qildi.

Uningdin bashqa jumhuriyet xelq partiyesidin, enqere sheher bashliqi mensur yawashmu tiwittér hésabida “5-Iyul ürümchi weqeside shéhit bolghanlarni untumighanliqini, sherqiy türkistandiki qérindashlirining kishilik hoquqi we erkinlikining depsende qiliniwatqanliqini, zulum qilghuchilardin choqum hésab sorilidighanliqini” éytti.

Xitayning Uyghurlargha qaritilghan kishilik hoquq depsendichilikige we étnik qirghinchiliq siyasetlirige qarita tenqidler öktichi siyasiy küchlerning inkasigha merkezliship qalghan bolup, hökümet béshidiki aq partiye we milletchi heriket partiyesi Uyghur mesilisige bolghan sükütini dawamlashturup kelmekte. Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan dangliq zhurnalist memet éli ünal ependim hökümet béshidiki siyasiy küchlerning Uyghur mesilisidiki pozitsiyesi heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Türkiye zulumgha qarshi turghanlargha rehberlik qilishi kérek idi, lékin qayturulghan inkaslar yéterlik emes dep oylaymen. Hökmet béshida bolushning qiyinchiliqini zhurnalist bolush süpitim bilen toghra chüshinimen. Lékin türkiye choqum bir yol tapalaydu we bu jehettin xitaygha qarshi awazini kücheytishi kérek dep qaraymen. Öktichi partiye lidirliri bu jehettin rahet gep qilalaydu, lékin hökümet béshida bolush qiyin. Biraq qiyinchiliqta bolsimu, rejep tayyip erdoghan we hökümitining Uyghur mesiliside pozitsiyesi éniq bolushi kérek. Hökümet qilghan ishlarning hemmisini xelqining bilishi natayin, belki Uyghur mesiliside türkiye jumhuriyiti bezi bir ishlarni qiliwatqan bolushi momkin. Eger hökümet bu jehettin tirishchanliq körsitiwatqan bolsa, xelqining yardimi we qollishi üchün qilghanlirini ashkarilishi lazim. Türkiyening sherqiy türkistandiki zulumgha téximu éniq we keskin pozitsiye bildürüshini ümid qilimen.”

Türkiyening oxshimighan jaylirida “5-Iyul ürümchi weqesi” bilen munasiwetlik xatirilesh pa'aliyetliri we namayishlar orunlashturulghan bolup, “I ha ha”, “Tüm yad”, “Mawi marmara”, “Türk ochaqliri”, “Kamusen” qatarliq nopuzluq puqrawi teshkilatlar ürümchi qirghinchiliqi toghrisida xitayni qattiq tenqid qilghan. Ürümchi qirghinchiliqida qurban bolghanlarni xatiriligen.

Xitay enqerede turushluq elchixanisining pa'aliyetlirimu “5-Iyul ürümchi weqesi” ni xatirilesh pa'aliyetliri bilen birge janlan'ghan bolup, xitay elchixanisining tiwittér hésabida enqere sheherlik hökümiti we türkiyediki puqrawi teshkilatlarning ürümchi qirghinchiliqi toghrisidiki bayanatlirini “Yalghanchiliq” bilen eyibligen. Ziyaritimiz dawamida memet ünal ependim xitayning enqere bash elchilikining türkiyediki puqrawi teshkilatlar we siyasetchilerning ürümchi qetli'ami toghrisidiki bayanatlirini yalghanchiliq bilen eyiblishi heqqide köz qarishini otturigha qoyup mundaq dédi: “Xitay menche bu esirning eng chong jahan'gir döliti. Xitay elchilikliri pütün küchini ishlitip dunyada sherqiy türkistan bilen munasiwetlik kishilik hoquq depsendichilikige qaritilghan pa'aliyetlerge qarshi chiqiwatidu. Bu jeryanda yerlik axbarat wasitiliridin ünümlük paydiliniwatidu. Koruna wabasi jeryanida xitay diplomatliri yerlik axbarat wasitiliride üzülmey xitayning teshwiqatini qildi. Uning üstige programmilarda ular sherqiy türkistan mesiliside közimizning ichige qarap turup yalghan sözleshni dawamlashturdi. Téléwiziye programmilirida riyasetchiler ulardin tutamigha chiqqudek so'al soralmidi. Bu mesilide ularningmu chüshenchisi tepsiliy emes. Xitay elchiliklirining Uyghur mesilisige sezgür yerlik siyasetchiler we zhurnalistlargha qarshi teshwiqat ilip bérishi, türkiyeni öz ichige alghan döletlerning yéterlik inkas bildürmeslikini menbe qilidu dep qaraymen. Men musteqil zhurnalist bolush süpitim bilen bu mesile üstide da'im toxtilip kéliwatimen.”

-2009Yili 7-ayning 5-küni “Shawgu'en weqesi” jawabkarlirigha héchqandaq qanuniy tekshürüsh yolgha qoyulmighanliqi seweblik naraziliq namayishi ilip barghan Uyghurlar xitay hökümiti teripidin qanliq basturulghan bolup, kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we muhajirettiki Uyghurlar mezkur weqeni “Ürümchi qirghinchiliqi” dep atap her yili xatirilep kelmekte.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.