Türkiye-xitay jinayetchi almashturush kélishimi türkiyediki Uyghurlarni nishan qilishi mumkin

Muxbirimiz erkin
2020.05.20
zinnetgul-we-2-balisi.jpg Zinnetgül tursunning türkiyede turushluq iqamet kinishkisi we ikki perzenti.
Social Media

Türkiye xitaydin qachqan Uyghur musapirlirining asasliq panahgahi bolup, nöwette minglighan Uyghur musapirlirigha sahibxaniliq qilmaqta. Lékin 2017-yili türkiye-xitay otturisida imzalan'ghan we nöwette türkiye parlaméntigha sunulghan jinayetchi almashturush kélishimi türkiyediki Uyghur musapirlirini nishan'gha aylandurup, ularning xitaygha qayturulushigha yol échish endishisini peyda qilmaqta.

Yéqinda norwégiyediki “Shimaliy yawropa tetqiqati we közitish tori” namliq bir teshkilat bu kélishimning mezmunini qolgha chüshürgen. Bu teshkilatning 19-may “Shimaliy yawropa közitish tori” da élan qilghan doklatida tekitlinishiche, bu kélishim türkiyediki Uyghurlarni nishan qilip, ularning xitaygha ötküzüp bérilishige yol achidiken. Doklatta bu kélishimde nurghun müjmel nuqtilarning barliqi, bu müjmellikning türkiye imza qoyghan “Yawropa jinayetchi almashturush kélishimi” ge xilap ikenliki tekitlen'gen

Shu munasiwet bilen biz 19-may küni türkiye parlaméntidiki bezi öktichi partiyelerdin bolghan parlamént ezalirini ziyaret qilip, ularning mezkur mesilidiki pikrini alduq. Erdoghan hökümitini qollaydighan parlaménttiki 3-chong öktichi partiye-milletchi heriket partiyesining parlamént ezasi oljay kilawuz ependi nöwette bu kélishim parlaméntning küntertipide yoqluqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Tebi'iy, bundaq bir nersige alaqidar bir küntertip yoq. Partiyemizning bir siyasiti bar. Emma shuni deymen, buni sorashning özi biz üchün bir eyib. Elwette, biz irqdashlirimizning xatirjemliki, xushalliqi, erkinliki we mewjutluqini qoghdaymiz. Shunga partiyemiz we rehbirimiz bu sezgürlükni her waqit körsitip keldi. Shuning üchün men shu'anki küntertipke alaqidar uchurgha waqip emes.”

Türkiye yéqinqi yillargha qeder héchqachan birer Uyghurni xitaygha ötküzüp bérip baqmighan. Emma bu ehwalda peqet 2019-yili özgirish boldi. Türkiyening 2019-yili 6-ayda 3 neper Uyghurni tajikistan arqiliq xitaygha ötküzüp bergenliki, ötküzüp bérilgenler arisidiki zinnetgül tursun isimlik ayalning ikki perzenti bilen ghuljagha élip kélin'genliki ilgiri sürülgen. Lékin 5 milyondek süriye musapirlirigha sahibxaniliq qiliwatqan türkiye hökümiti Uyghurlarni xitaygha ötküzüp bergenlikini izchil ret qilip keldi.

“Iyi” partiyesi türkiye parlaméntidiki 4-chong öktichi partiye bolup, mezkur partiye Uyghur mesiliside erdoghan hökümitini tenqid qilip kelgen. 19-May küni mezkur partiyening parlamént ezasi fexrettin yuqush ependi ziyaritimizni qobul qildi. Umu nöwette bu kélishim parlaméntning küntertipide yoqluqi, eger bundaq bir kélishim parlaméntning küntertipige qoyulsa iyi partiyesining “Shiddet” bilen qarshi chiqidighanliqini bildürdi.

Fehrettin yuqush mundaq dédi: “Biz buninggha shiddet bilen qarshi chiqimiz. Buni küntertipkimu élip kélelmeydu. Élip kelse mejliste qiyinchiliq tughulidu. Bolupmu axirqi künlerde wirus mesilisi munasiwiti bilen pütün dunyaning diqqiti xitaygha merkezleshken bir mezgilde türk hökümitini bundaq bir ish qilidu, dep oylimaymiz. Qilghan teqdirdimu öktichi partiyelerning hemmisi shiddet bilen qarshi chiqidu. Partiyemiz eng shiddetlik qarshi chiqidu. Uning maqulluqtin ötmesliki üchün her ishni qilimiz. Emma küntertipke qoyidighanliqigha éhtimalliq bermeymen.”

Fehrettin yuqush yene amérika kéngesh palatasining yéqinda maqullighan “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanun layihesi” ni ijabiy tereqqiyat dep qaraydighanliqi, kishilik hoquq nazaretchlirining Uyghur rayonida tekshürüsh élip bérishigha yol qoyulushi kéreklikini bildürdi.

Fehrettin yuqush yene mundaq deydu: “Korona wirusi bilen teng pütün dunyaning diqqiti xitaygha buralghanliqini körüwatimiz. Elwette, siz bilgendek amérika kéngesh palatasida maqullan'ghan bir qanun lahiyesi bar, sherqiy türkistandiki türkler toghrisida prézidént imzalaydighan. Bu bir ijabiy tereqqiyat. Belkim amérika buni xitaygha korona wirusida bésim ishlitish üchün qolliniwatqan bolushi mumkin bolsimu, lékin buninggha sherqiy türkistan mesilisining küntertipke kélishi, bolupmu lagérlardiki irqdashlirimizning qoyup bérilishi nuqtisidin ijabiy qaraymiz. Bizmu bu yerdin lagérlar taqalsun, insanlar a'ilisi bilen jem bolsun, dep qollaymiz.”

Türkiye parlaméntidiki öktichi partiyeler ötken yili Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichilikini tekshürüsh toghrisida qanun teklip layihesi bergen. Lékin qanun layihesi hakimiyet beshidiki adalet we tereqqiyat partiyesi bilen milletchi heriket partiyesining ret qilishigha uchrighan idi. Oljay kilawuz ependi 19-may ziyaritimizni qobul qilghanda milletchi heriket partiyesining parlaméntta Uyghurlarni izchil qoghdap kéliwatqanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “Biz türkiye büyük millet mejliside milletchi heriket partiyesi bolush süpitimiz bilen irqdashlirimizning öltürülgenliki, qetli qiliniwatqanliqi, nomusigha til uzartilghanliqi, ularning tili, medeniyiti we turmushigha kashila qilinip, diniy étiqadigha tosqunluq qiliniwatqanliqigha qarshi barliq imkaniyitimiz bilen qoghdawatimiz.”

“Nordik közitish” torining doklatida qeyt qilinishiche, türkiye-xitay jinayetchi almashturush kélishiming 2-maddisining 2-bölükide “Her ikki terep qanunlirining jinayetni eyni katigoriyege qoyush-qoymasliqi yaki jinayetni eynen sözlük bilen ipadilesh-ipadilimesliki muhim emes” déyilgen iken. Kishilik hoquq mutexessislirining ilgiri sürüshiche, mezkur qanun testiqlansa bu Uyghurlar qiyas qilghili bolmaydighan ziyanlarni keltürüp chiqiridiken.

Bu sözlerni amérikadiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning re'isi nuriy türkel 19-may bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda tekitlidi. Uning agahlandurushiche, türkiyedek yawropa qanun ölchemlirini qobul qilghan bir döletning xitay bilen bundaq bir kélishimni imzalishi uninggha dagh chüshüridiken.

Türkiye-xitay jinayetchi almashturush kélishimi 2017-yili 5-ayda türkiye prézidénti rejep tayyip erdoghanning xitay ziyariti mezgilide sabiq türkiye edliye ministiri bekir bozdag bilen xitay tashqi ishlar ministiri wang yi otturisida imzalan'ghan. Kélishimge imza qoyush murasimigha prézidént erdoghan bilen xitay bash sékrétari shi jinping qatnashqan idi. Ilgiri sürülüshiche, mezkur kélishim 2019-yili 12-ayda türkiye parlaméntigha yollan'ghan iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.