Pa'aliyetchiler: türkiye taylandtiki Uyghurlar we dolqun eysani türkiyege keltürüshi kérek

6-Ayning 21-küni türkiyening “Yéngi akt téléwiziyisi” de Uyghurlar we sherqiy türkistan mesilisi toghrisida neq meydan téléwiziye programmisi tarqitildi. Programmida, taylandtiki Uyghurlarning qutulushi üchün kéreklik qedemlerning bésilishi we dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysaning türkiyege kirishi üchün türkiye tashqi ishlar ministirliqigha chaqiriq qilindi.

Programmida yene xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan yoq qilish siyasetliri we Uyghurlar mesilisi toghrisida muhim nuqtilar otturigha qoyuldi.

Xalis özdemirning riyasetchilikide neq meydandin biwasite tarqitilghan mezkur neq meydan programmisigha sherqiy türkistan wexpi re'isi doktor muhittin janUyghur, eysa yüsüp aliptékin wexpi re'isi doktor ömer qul, sherqiy türkistan teshkilatlar birliki re'isi hidayetulla oghuzxan qatnashti we riyasetchining Uyghurlar toghrisidiki so'allirigha jawab berdi. Programmigha yene dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa télékaméra arqiliq arqiliq qatnashti.

Dolqun eysa ependi sözide, türkiye tashqi ishlar ministirining Uyghur mesilisini b d t ning yighinida küntertipke keltürüp, xelq'ara axbaratlarning diqqitini tartqanliqini bildürdi we “Türkiyening sherqiy türkistan mesilisidiki orni bek muhim”, dédi.

Dolqun eysa ependi sözining axirida, özining türkiyede oqughanliqini, türkiyeni yaxshi köridighanliqini, biraq 12 yildin buyan türkiyege kirelmigenlikidin köngli yérim boluwatqanliqini we türkiyege bérishni xalaydighanliqini ipadilidi.

Doktor ömer qul, türkiye hökümitini dolqun eysa ependining türkiyege kirishi üchün ruxset bérishke chaqirdi.

Dolqun eysa ependi sözide yene islam hemkarliq teshkilatining sherqiy türkistan mesilisini islam mesilisi dep otturigha chiqirip küntertipke keltürüsh kéreklikini otturigha qoydi. U sözide yene “Sherqiy türkistan mesilisi türkiyening mesilisi bolush kérek, chünki u türkiyening heqqi”, dédi

Biz bu heqte pikir-qarashlirini élish üchün hidayetulla oghuzxan bilen söhbet élip barduq.

Hidayetulla oghuzxan, nöwette Uyghurlarning qilishqa tégishlik xizmetlirini tilgha aldi we taylandta tutup turuluwatqan Uyghurlarni qutuldurush üchün özlirining qolidin kélishiche tirishchanliq körsitiwatqanliqini bildürdi. U, türkiye hökümitini taylandta tutup turuluwatqan Uyghurlarni qutuldurush üchün köngül bölüshke chaqirdi.

Hidayetulla oghuzxan kéler ay, 5-iyul ürümchi qirghinchiliqining xatire küni munasiwiti bilen türkiyede bir heptilik sherqiy türkistan pa'aliyiti élip baridighanliqini we ijtima'iy taratqularda hem metbu'atlarda Uyghurlar mesilisini küntertipke keltürüp, jama'et pikri peyda qilish üchün xizmet élip baridighanliqini bildürdi.

Biz bu heqte pikir qarashlirini élish üchün doktor muhittin janUyghur bilen söhbet élip barduq.

Muhittin janUyghur xitayning jaza lagérlirini taqash we lagérlardiki Uyghurlarning erkinliki chiqishi kéreklikini tekitlidi. U yene dunya jama'iti xitayning Uyghurlarni yoq qilish siyasitini toxtitish üchün heriket qilmisa Uyghur xelqining yoq bolup kétidighanliqi ipadilidi.

Doktur muhittin janUyghur sözide, Uyghurlar mesilisini türkiye xelqige keng anglitish kérekliki we türkiye xelqi sherqiy türkistan mesilisini xelq'ara jama'etning küntertipige keltürüshi kéreklikini, buning üchün lazimliq xizmetlerning élip bérilishi yolida qedem bésiliwatqanliqini bildürdi.

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependi, “Yéngi akt téléwiziyesi “Ning neq meydan programmisigha télékaméra arqiliq qatniship Uyghur mesilisi toghrisida toxtaldi we riyasetchining “Dunya néme üchün Uyghur mesilisige süküt qilidu? bilip süküt qiliwatamdu? bilmestin süküt qiliwatamdu?, siler bu mesilisige qarita néme ish qiliwatisiler? “Dégen so'allirigha jawab bérip mundaq dédi: “Dunya bilip süküt qiliwatidu, 2018-yilighiche köpligen döletler sherqiy türkistanda yüz bériwatqan paji'elerge süküt qilatti, qulaqlirini yopurup anglimas boluwalghanidi, biz dunya Uyghur qurultiyi we dunyaning her qaysi jayliridiki sherqiy türkistan teshkilatliri bolush süpitimiz bilen qolimizdin kélishiche bu mesilisini anglitishqa tirishtuq, amérika dölet mejliside, yawropaning oxshimighan jaylirida, awstraliye, yaponiyede we türkiyediki qérindashlirimiz türkiyede hem dunyaning her qaysi jaylirida bu mesilini qolimizdin kélishiche anglitishqa tirishtuq”.

Dolqun eysa ependi sözide yene, xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan basturush siyasetliri we xitayning jaza lagérliri toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Xitay yighiwélish lagérliri siyasitini eslide 2014-yilidin bashlap yolgha qoydi, biraq 2017-yilidin bashlap küntertipke keldi. Biz buningdin xewer tapqan waqittin bashlap dunyani agahlandurushqa tirishtuq, biraq dunya döletliri we xelq'araliq kishilik hoquq teshkilatliri bek jiddiy qarimidi. Biz bu mesilisini anglitishni dawamlashturduq 2018-yili 8-ayda b d t ning irqiy ayrimichiliqqa qarshi komitéti xitay doklatini tekshürüp chiqti we bir milyondin artuq Uyghur qatarliq musulmanlarning xitayning yighiwélish lagérida tutulghanliqi resmiy bir shekilde küntertipke keldi. Shuningdin kéyin dunya jama'iti bu mesilisige qiziqishqa bashlidi we bügünki künde xelq'ara metbu'atlarda köplep orun aldi. Méningche bügünki künde bu mesilisini bilmeydighan dölet we xelq'araliq teshkilatlar yoq dep qaraymen. Chünki, bu mesile bir qanche qétim b d t ning yighinida küntertipke keldi, shuning üchün islam dunyasi we gherb ellirining bu mesilisidin xewiri bar dep qaraymen. Emma ularning xitay bilen bolghan iqtisadiy munasiwetlirining buzulushini xalimighanliqi üchün süküt qiliwatidu, dep qaraymen. Uningdin bashqa yene bezi döletlerde xitaydikige oxshash kishilik hoquq depsendichiliki bolghan döletlermu mewjut. U xildiki döletler b d t da xitay bilen ittipaqdashliq quruwatidu. Biz buni, xitay bilen bolghan iqtisadiy munasiwetni buzushni xalimighanliqi, özlirining payda-menpe'etliri üchün dep qaraymiz. Biraq, xitayning islamgha qarshi yürgüzüwatqan siyasetliri, mesilen xitay kommunist partiyesi ‛islam idé'ologiyelik bir késelliktur‛, deydu, u yerde yalghuz Uyghurlarghila qarshi emes, belki islamgha qarshi bir hujum mewjut. Xitay 2017-2018-yilliride ichide 5000 artuq meschitni chéqiwetti, qur'an kerim köydürüldi. Buninggha qarshi islam döletliri özlirining inkaslirini bildürüshi kérek, buninggha qarshi xitayni toxta déyishi kérek “.

Programmigha yene xitayning jaza lagérlirigha biwasite shahit bolghan gülbahar jélilowa xanim qatniship özining lagérda béshidin ötküzgen iskenjilerni anglatti.

Programma axirida, dunya jama'iti we türk-islam dunyasini Uyghurlar mesilisige köngül bölüshke we xitayning jaza lagérlirini taqap, Uyghurlarning erkinlikke chiqishi üchün kéreklik qedemlerni bésishqa chaqiriq qilindi.