Уйғур мәсилиси түрк дуняси илмий муһакимә йиғининиң асаслиқ темисиға айланди

Ихтиярий мухбиримиз әркин тарим
2020.06.29
turkiye-iyi-partiyesi-tor-yighini.jpg Түркийә “ийи” партийәси син көрүнүши арқилиқ өткүзгән түрк дуняси илмий муһакимә йиғинидин көрүнүш. 2020-Йили
RFA/Erkin Tarim

Түркийә парламентидики муһим өктичи партийәләрдин бири, қурулған күндин тартип уйғур мәсилисигә көңүл бөлүп келиватқан “ийи”, йәни “яхши” партийәси син көрүнүши арқилиқ өткүзгән түрк дуняси илмий муһакимә йиғинида уйғур мәсилиси алаһидә темиға айланди. Тонулған тарихчи илбәр ортайли йиғинниң ечилиш нутқида хитайниң түрк дуняси үчүн бүйүк хәвп икәнликини, уйғурларға қарита рәзил сиясәт елип бериватқанлиқини тәкитлиди.

Йиғинниң ечилиш нутқини “яхши” партийәниң рәиси мәрал ақшәнәр ханим билән тонулған тарихчи профессор доктор илбәр ортайли әпәнди сөзлиди. Мәрал ақшәнәр ханим ечилиш нутқида түрк дунясиниң бәзи җайлирида, болупму шәрқий түркистанда зулум вә бесим барлиқини тәкитләп мундақ деди: “түрк дунясиға қарайдиған болсиңиз һәмдә бай мәдәнийәтни көрисиз, һәмдә зулумға учраватқан қериндашлиримизни көрисиз. Бүгүн түркийәни башқуруватқан һөкүмәткә қарайдиған болсиңиз мусулманлиқ. Йәни үммәт көз қариши билән сиясәт елип бериватқанлиқини көрисиз. Лекин биз ‛ийи‚ партийәси балқанда, шәрқий түркистанда, ирақта, сүрийәдә, тувада, гагавузйәдә, әзәрбәйҗанда, өзбекистанда, қирғизистанда вә түркмәнистанда яшаватқан қериндаш хәлқләрни мәдәнийәт, күлтүр вә иқтисад җәһәттин бир гәвдә дәп қарап сиясәт елип баримиз. Биз бу қериндаш милләтләр билән болған мунасивәткә вә уларниң мәсилилиригә алаһидә көңүл бөлимиз”.

Арқидин даңлиқ тарихчи профессор доктор илбәр ортайли ечилиш нутқи сөзлиди. У, нутқида хитайниң түрк дуняси үчүн бүйүк хәвп икәнликини, хитайниң икки йүзлимичи икәнликини, хитайниң уйғурларға елип бериватқан сияситиниң рәзил сиясәт икәнликини баян қилди. У сөзини мундақ башлиди: “түркийәдә америка вә русийәгә қарши хитай билән дост болимиз дәйдиған бир көз қараш оттуриға чиқти. Вақитлиқ буни чүшинишкә болиду. Лекин шуни билишимиз керәкки хитай түрк дуняси үчүн бүйүк бир хәвп. Буниң алдини елиш бәк қийин, биз түркий җумһурийәтлирини хитай билән җедәл қилиңлар демәймиз. Әмма хитай хәвпигә қарши тәдбир елиш керәк”.

Профессор доктор илбәр ортайли әпәнди хитайниң ялған сөзләштә мәшһур икәнликини баян қилип мундақ деди: “мениң хитайларниң шәрқий түркистанлиқларға, уйғурларға елип бериватқан зулуми тоғрисидики ялған гәплирини аңлиғум йоқ. Чүнки хитайниң ялған гәплири йеригә қарап өзгирип туриду. Башқа дөләтләрдә хитайлар ‛шәрқий түркистанлиқ бандитлар, террорчилар‚ дәватиду. Лекин түркийәдә болса һеч бир нәрсә болмиғандәк сөзләп йүриду. Түркийәдики партийәләр һошяр болуши керәк иди. Лекин көрүватимизки бу партийәләрниң көпиниң бу мәсилигә қарита ойғанғуси йоқ. Ойғатсаңму йәнә ухливеливатиду. Хитай шәрқий түркистанда рәзил ишларни қиливатиду, җаза лагерлири салди. Хитай ялған гәп қилишта мәшһур, мениң уларниң ялған гәплирини аңлиғум йоқ”.

27-Июн күни әтигән саәт 10дин кәч саәт йәттигичә давамлашқан “түрк дуняси илмий муһакимә йиғини” оттура шәрқ дөләтлиридики түркләр, балқандики түркләрниң мәвҗудийити, оттура асиядики түркий милләтләр, русийә вә кафказийәдики түркий милләтләр қатарлиқ қисимлардин тәркиб тапқан болуп, уйғур мәсилиси мәхсус бир қисим һалида ‛шәрқий түркистанлиқлар чекиватқан дәрт-әләмләр‚ темисида оттуриға қоюлди. Йиғинниң ечилиш мурасимидин кейин илһам тохтини қутулдуруш гурупписиниң мәсули әнвәрҗан әпәнди йиғинда мундақ деди; “һөрмәтлик партийә рәиси, һөрмәтлик парламент әзалири, қиммәтлик оқутқучилар, ханимлар, әпәндиләр вә түрк дунясиға көңүл бөлүватқан йиғин әһли һәммиңларға мәзлум езиливатқан шәрқий түркистанлиқлар намидин еһтирамимни билдүримән. Биз һазир қиммәтлик оқутқучилиримиз билән бирликтә шәрқий түркистан тоғрисида силәргә мәлумат беришкә тиришимиз”.

Әнвәрҗан әпәнди алди билән сабиқ парламент әзаси орхан қавунҗу әпәндини сөзгә тәклип қилди. Орхан қавунчу әпәнди уйғурларниң тарихи тоғрисида қисқичә мәлумат бәргәндин кейин, шәрқий түркистанниң бесивелинған земин икәнликини, бу земинни хитай өзиниң қиливелиш үчүн шәрқий түркистандики уйғурлар башта түркий хәлқләргә ирқий қирғинчилиқ елип бериватқанлиқини, буниңға түркий җумһурийәтләрниң көңүл бөлүши керәкликини оттуриға қойди. Арқидин әнқәрәдики һаҗи байрам университети тарих профессори қонуралп әрҗиласун әпәнди 2000-йилларда уйғур диярини айланған вақтидики тәсиратлирини аңлатти. У, хитайниң үрүмчи, турпан, қәшқәр қатарлиқ шәһәрләрдики уйғур мәдәнийитигә аит тарихий асарә-әтиқәләрни йоқ қилип, орниға хитай мәдәнийити әкс әттүрүлгән һәйкәлләрни тикләватқанлиқини, хитайниң мәдәнийәт қирғинчилиқи елип бериватқанлиқини, буни тохтитиш керәкликини оттуриға қойди. Әнқәрәдики уйғур институти мудири, истратегийә мутәхәссиси доктор әркин әкрәм әпәнди болса нуқтилиқ һалда уйғур дәвасиниң чәтәлдики вәзийити тоғрисида мәлумат бәрди. Әркин әкрәм әпәнди йеқинда америка кеңәш вә авам палаталирида мақулланған, 17-июн күни америка президенти доналд трамп имза қойған “2020-йиллиқ уйғур кишилик һоқуқ сиясити қанун лайиһәси” тоғрисидиму мәлумат бәрди.

Баштин ахирғичә мәзкур йиғинға иштирак қилған әнқәрә университети тил вә тарих-җуғрапийә факултети тарих кәспи докторанти ели қәшқәрли әпәнди йиғинниң яхши өткәнликини уйғур мәсилисини сиясий җәһәттин аңлитилғанлиқини билдүрди.

27-Июн күни бир күн давамлашқан “түрк дуняси илмий муһакимә йиғини” да сабиқ министир, һазирқи парламент әзаси әхәт әндиҗан әпәнди, парламент әзаси профессор доктор метин әргүн, профессор доктор ибраһим мараш вә профессор доктор әкрәм ариқоғлу әпәндиләр башқа түркий милләтләр тоғрисида доклат бәргән болсиму уйғурларниң һазирқи еғир вәзийити тоғрисидиму тохталди.


Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.