Dölet baghchelli: “Sherqiy türkistan mesilisi” türkiyede gherezlik halda kün tertipke keltürüldi

Muxbirimiz erkin
2020.10.15
Devlet-Bahceli-dewlet-baghcheli.jpg Türkiye milletchi heriket partiyesi ning rehbiri dewlet baghcheli ependi muxbirlarning so'allirigha jawab bermekte. 2019-Yili 31-mart, enqere, türkiye.
AP

Türkiyening pantürkizm idé'ologiyesidiki eng chong siyasiy partiyesi bolghan milletchi heriket partiyesi, özlirining Uyghur mesilisidiki ipadisini eyibligen siyasiy partiye-guruhlargha inkas bildürüp, Uyghur mesilisining qayta küntertipke kélishini qattiq tenqid qilghan. Turanchiliqni özining idé'ologiyelik asasi qilghan, özini Uyghurlarning ghemgüzari, dep kelgen bu partiye türkiyede sherqiy türkistan mesilisining qayta küntertipke kélishining gherezlik pilan ikenlikini bildürgen.

Mezkur partiyening rehbiri dewlet baghchelining tekitlishiche, buning türkiyede qayta küntertipke kélishi “Qarangghu qaznaqlarda hazirlan'ghan meynet sénariye” iken. U bu sözlerni milletchi heriket partiyesi we uning qollishidiki erdoghan hökümitini Uyghurlarning qirghinchiliqqa uchrishini körmeske sélish bilen eyiblewatqan öktichi siyasiy partiye-guruhlargha qarita éytqan.

Bu mesilide türkiyediki iyi partiyesi, jumhuriyet xelq partiyesi, sa'adet partiyesi, kélechek partiyesi we kordlarning démokratik xelqler topi qatarliq asasliq ongchi, solchi partiyelerning hemmisi dégüdek erdoghan hökümiti we uni qollawatqan milletchi heriket partiyesini eyibligen. Yéqinda jumhuriyet xelq partiyesining re'isi kamal qilichdar'oghlu bilen kélechek partiyesining re'isi, sabiq bash ministir exmet dawud'oghlu milletchi heriket partiyesining ismini alahide tilgha alghan idi.

Dewlet baghcheli 14-öktebir partiyesining parlamént guruppa yighinida Uyghurlarning mesilisi m h p ning mesilisi ikenlikini tekitlep, özlirining bu mesilisidiki hazirqi pozitsiyeside dawamliq ching turidighanliqini bildürgen. U: “Sherqiy türkistan mesilisining qayta küntertipke kélishi tasadipiy emes. Uyghur türklirining mesilisi shübhisizki, bizning mesilimiz. Heq-hoquqning tartiwélinishi, heq-hoquqqa xilapliq qilish, insan tragédiyeliri héchbir waqit qobul qilinmaydighan zorawanliqlardur. Peqet m h p qarangghu qaznaqlarda hazirlinip sunulghan meynet sinariyelerning zeherlik éqinigha mehkum bolmaydu, héchbir telqin'ge yépishiwalmaydu,” dégen.

Baghcheli yene özlirining turanchiliq idé'ologiyeside héchqandaq özgirish bolmighanliqini tekitlep, qilichdar'oghlu bilen dawud'oghluning Uyghurlar toghrisida özlirige tenbih bérish salahiyiti yoqluqini ilgiri sürgen, emma xitaygha héchqandaq ipadide bolmighan. U “Yolimizda qéyish yoq. Biz hazirmu bu yolda, hazirmu bu exlaq, bu chüshenche sheripige igimiz. Jumhuriyet xelq partiyesi kim, sherqiy türkistanni qoghdaydighanlar kim?” dep tekitligen.

Bu m h p ning 1-qétim partiyesining Uyghurlar mesilisidiki pozitsiyesige bolghan tenqidlerge jawab bérishidur. Buning aldida hakimiyet béshidiki adalet-tereqqiyat partiyesi bayanat élan qilip, Uyghurlarning weziyitige bolghan endishilirini ipadiligen. Shuning bilen birge b d t da xelq'araning Uyghur diyarida tekshürüsh élip bérishigha yol qoyulushini telep qilghan, emma u 39 döletning Uyghurlar heqqidiki qollash xétige imza qoymighan idi.

Kélechek partiyesining mu'awin re'isi salchuq özdagh 15-öktebir radiyomizda dewlet baghchelining sözlirige inkas qayturup, Uyghur mesilisige köngül bölüsh insan bolghan herqandaq kishining burchi ikenlikini bildürdi. Uning tekitlishiche, iqtisadiy krizis ichidiki türkiyening xitay bilen munasiwet qilishi chüshinishlik bolsimu, lékin bularni dep Uyghurlar uchrawatqan depsendichilikni körmeske sélishni chüshen'gili bolmaydiken.

Salchuq özdagh mundaq dédi: “Eger ularda wijdan bolsa, ular musulman bolsa, bu türkiye jumhuriyiti, men uning bash ministiri yaki re'is jumhuri dése؛ qeyerde irqdishingiz, dindishingiz, qeyerde kültürdishingiz, tarixdishingiz bolsa, uninggha köngül bölisiz. Köngül bölmisingiz wabaligha qalisiz. Irqdashliq, dindashliq, kültürdashliq, tarixdashliqni qoyup turung, qaysi din, medeniyetke mensup bolsa bolsun, herqandaq normal adem iskenje, zulumgha uchrisa, uninggha qarshi awazimizni yükseldürüshimiz bizning insan bolghanliqimizni körsitidu.”

Salchuq özdaghning tekitlishiche, eroghan hökümiti we milletchi heriket partiyesi türkiyening b d t da Uyghurlar toghrisidiki xetke imza qoymighanliqigha chüshenche bérishi kérek iken. U: “Gherb dunyasida bügün 39 gha yéqin döletning xitay toghrisidiki xétige türkiyening imza qoymighanliqigha adalet-tereqqiyat partiyesi, milletchi heriket partiyesi chüshenche bérishi kérek. Emma ular chüshenche bérelmeydu, chünki ular gunahkar shundaqla xijalette qalidu hem charisiz. Lékin kélechek partiyesi ulargha bésim qiliwatidu. Öktichi partiyeler ichide bu mesilini eng köp tilgha éliwatqan kélechek partiyesi.”

Analizchilarning tekitlishiche, türkiyede hakimiyet béshidiki bir ümmetchi partiye bilen bir turanchi partiyening Uyghur mesilisidiki ipadisi, ularning oz idé'ologiyelirige bolghan semimiyitige so'al payda qilmaqtiken. Türkiyede turushluq weziyet analizchisi, “Xitay we uning dölet bixeterlik siyasetliri, yer shari riqabet istiratégiyeliri” namliq kitabning aptori memet toxti atawulla bu ikki partiyening ziddiyet ichide qalghanliqini bildürdi.

Memet toxti atawulla mundaq dédi: “Erdoghanning pelestin we bashqa musulmanlar mesilisi bilen sherqiy türkistan mesilisidiki ipadisi roshen sélishturma bolup qaldi. Bu xelq'aradimu xitay musulmanlargha zulum qilsa islamchi döletler awaz chiqarmamdu, dégen so'al peyda qildi. Démek, ular xelq'aradimu sözi bilen herikiti otturisida bir ziddiyetning ichige kirip qaldi.”

Memet toxti ependining qarishiche, musulman döletler özlirining Uyghur mesilisidiki ipadisini “Bu heq-naheq mesilisi emes”, chong döletlerning “Gé'o-siyasiy riqabiti” dep aqlimaqtiken.

Gherb taratqulirining ilgiri sürüshiche, nöwette iqtisadiy krizis ichidiki türkiye özining ümidini xitayning meblighighe baghlighan. Amérikadiki “Tashqi siyaset” zhurnilida yéqinda élan qilin'ghan bir maqalide ikki terepning nurghun soda, pul-mu'amile kélishimlirini imzalighanliqi, xitayning türkiye ul esliherlirige nurghun meblegh salghanliqi, bu türkiyening Uyghur mesilisige süküt qilishidiki halqiliq amil ikenliki tekitlen'gen.

Kélechek partiyesining mu'awin re'isi salchuq özdagh 15-öktebir ziyaritimizni qobul qilghanda, Uyghur mesiliside izchil sezgür bolup kelgen adalet-tereqqiyat partiyesi we m h p ning hazir jimip kétishining sewebini chüshendürüshini telep qildi. U: “Bu sükütke xitay bilen imzalighan qerz kélishimimu yaki bezi dölet bankilirining xususiylashturulup, xitaygha sétilmaqchi boluwatqanliqimu seweb boluwatidu,” dep tekitlidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.