Türkiye parlaméntining Uyghurlar toghrisida qarar maqullishi mumkinmu?

Ixtiyariy muxbirimiz erkin tarim
2020.10.26
Fahrettin-Yoqush-2018-uyghur-mesilisi.jpg Türkiyediki “Iyi” (yaxshi) partiyesining parlamént ezasi fahrettin yoqush ependi Uyghur diyaridiki jaza lagérliri mesiliside türkiye parlaméntida muxbirlargha bayanat bérish yighini chaqirdi. 2018-Yili 14-dékabir, enqere.
RFA/Erkin Tarim

Kanada parlaméntining xelq'ara kishilik hoquq töwen komitéti 21-öktebir küni birdek qarar maqullap, xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlighanliqi, shundaqla kanada hökümitini “Magnétiskiy kishilik hoquq qanuni” ni ijra qilip, irqiy qirghinchiliq qilmishi bilen chétishliqi bar bolghan xitay emeldarlirigha émbargo yürgüzüshke chaqirishi türkiyediki siyasetchiler otturisidimu ghulghula peyda qildi.

Türkiye döletlik xewer agéntliqi bolghan anatoliye xewer agéntliqi, qirim xewer agéntliqi we köp sanda tor gézitliri “Kanada parlaménti xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan siyasitini ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep jakarlidi, islam memliketliri qilalmighanni kanada qildi” témisida xewerler élan qilindi. Türkiyediki ijtima'iy taratqulardimu “Türkiye néme üchün sükütte turidu? kanada parlaméntidin burun buni türkiye parlaménti qilishi kérek idi? kanada ‛irqiy qirghinchiliq‚ dédi islam döletliri qeyerde qaldi?” dégen'ge oxshash témilarda munaziriler élip bérilmaqta.

Mutexessislerning éytishiche, bu intayin muhim bir tereqqiyat bolup, bu buningdin kéyin bashqa döletler parlaméntliriningmu buninggha oxshash qararlar chiqirishigha türtke bolushi mumkin iken. Enqerediki Uyghur tetqiqat institutining mudiri istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependi bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Buning Uyghur dewasigha zor paydisi bar. Kanada amérika qoshma shtatliridin kéyinla buni élan qildi. Bu bundin kéyin en'gliye bilen fransiyedimu oxshash qararning chiqish éhtimali barliqini körsitip béridu. Emdi kanada parlaméntidiki ongchi we solchi partiyelermu kanada hökümitige bésim ishlitip, hökümetke buni ijra qilduralisa, kanada hökümitining Uyghurlargha élip baridighan nurghun siyasitimu özgiridu dep oylaymen. Sherqiy türkistan teshkilatliri buni gherb ellirigimu yéyishqa tirishsa yaxshi bolidu dep oylaymen.”

Türkiye parlaméntidiki öktichi partiyelerdin “Iyi”, yeni “Yaxshi” partiyesining parlamént ezasi fahrettin yoqush ependi 2019-yili türkiye parlaméntigha “Uyghur élidiki kishilik hoquqi depsendichilikini tekshürüsh komitéti qurush” teklipini sun'ghan bolsimu, lékin hakimiyettiki aq partiye bilen milletchi heriket partiyesining qarshi chiqishi bilen ret qilin'ghan idi. Kanada parlaméntidin kéyin türkiye parlaméntida bundaq bir qarar chiqish éhtimali barmu? bu heqte köz qarishini igilesh üchün türkiye parlaménti kishilik hoquq komitéti mes'uli xaqan chawushoghlu we hakimiyetni qolida tutup turuwatqan adalet we tereqqiyat partiyesi kishilik hoquq komitétining ezasi, parlamént ezaliridin pakize mutlu aydemir xanim, radiye sezer qatirchi'oghlu xanim we melihe aqyol xanimlargha téléfon qilghan bolsaqmu, ular özlirining bekla aldirash ikenlikini, kéyinche ziyaritimizni qobul qilidighanliqini éytip, so'alimizgha jawab bérishni xalimidi.

Arqidin “Iyi”, yeni “Yaxshi” partiyesining parlamént ezasi fahrettin yoqush bu heqtiki so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi: “Kanada parlaméntining buni jakarlishi zor ilgirilesh we yaxshi ish. Biz buningdin ilhamlinip, bu mesilini türkiye parlaméntigha qaytidin élip kélimiz. Buningda chataq yoq, lékin türkiye hökümitining bu heqte sükütte turushi biz türk xelqining könglini yérim qiliwatidu. Eslide türkiye 39 dölet bilen bille birleshme mektupqa imza qoyushi lazim idi. Türkiyening xitay bilen bolghan tijariy menpe'etini dep bundaq qilishi eyib bir ish, chünki u yerde insaniyetke qarshi jinayet ishliniwatidu. Emma biz ‛yaxshi‚ partiyesi aldimizdiki künlerde sherqiy türkistan mesilisini parlaméntta qayta otturigha qoyimiz.”

Türkiye parlaméntidiki xelq démokratiyesi partiyesining parlamént ezasi, kishilik hoquq komitétining ezasi ömer faruq gergerli'oghlu ependi türkiye parlaméntida Uyghurlar toghrisida qarar maqullitishning mumkin emeslikini bayan qilip, mundaq dédi: “Türkiye parlaménti bundaq bir qarar élan qilmaydu, chünki hökümetning siyasiti xitay bilen bolghan munasiwetni yaxshilashtur. Kishilik hoquq komitétimu adalet we tereqqiyat partiyesi bilen milletchi heriket partiyesining qolida, ular Uyghurlar toghrisida qarar élan qilmaydu we qilghilimu qoymaydu.”

Doktor erkin ekrem ependi bolsa türkiyeningmu Uyghurlar toghrisida bir qarar élan qilish yaki parlaméntta bir komitét qurush éhtimalining mewjutluqini ilgiri sürdi.

Kanada parlaméntining xelq'ara kishilik hoquq töwen komitéti xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini “Irqiy qirghinchiliq” dep tonughan tunji gherb hökümet orginidur.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.