Түркийәниң коня шәһиридә шәрқий түркистан җумһурийәтлири һәққидә муһакимә йиғини өткүзүлди

Түркийәниң коня шәһиридә шәрқий түркистан җумһурийәтлири һәққидә муһакимә йиғини өткүзүлди. 2019-Йили 22 ноябир. Коня, түркийә.

22-Ноябир, йәни җүмә күни түркийәниң коня шәһиридә шәрқий түркситан җумһурийәтлирини хатирләп, муһакимә йиғини өткүзүлди.

Коня тиҗарәт мәркизиниң йиғин залида өткүзүлгән бу йиғинни “инсаний мәдәнийәт һәрикити” тәшкилати билән “сутуқ буғрахан илим вә мәдәнийәт вәхпи” ниң коня шөбси бирликтә уюштурди. Йиғин шу йәр вақти кәч саәт 19:00 да башланди. Йиғинда алди билән қуран кәрим тилавәт қилинғандин кейин “шәрқий түркистан истиқлал марши” оқулди. Андин “сутуқ буғрахан илим вә мәдәнийәт вәхпи” коня шөбисиниң рәиси абдуләһәд удун, “инсаний мәдәнийәт һәрикити” коня шөбисиниң рәси адәм җәйлан әпәндиләр ечилиш сөзи сөзлиди. 

Бу муһакимә йиғинниң кейинки давамида доктур әркин әкрәм, доктур алимҗан буғда қатарлиқ тәтқиқатчилар тарихта қурулған икки қетимлиқ шәрқий түркистан җумһурийәтлири тоғрисида илмий доклат тәқдим қилди. 

Қаһраманмараш университетиниң оқутқучиси доктур алимҗан боғда доклатида уйғурларниң 20-әсир тарихида қурған икки қетимлиқ шәрқий түркистан җумһурийити вә мәзгилләрдә муһим рол ойниған тарихий шәхсләр һәққидә мәлумат бәрди.

Доктур алимҗан боғда сөзидә татар алими исмаил ғаспирали башлиған җәдидчилик һәрикити вә бу һәрикәтниң “тилда, ишта вә пикирдә бирлик” дегән тәшәббусиниң 1930-йилларда уйғур дияриға чоңқур тәсир көрсәткәнликини, буниң нәтиҗисидә 1933-йили шәрқий түркистан ислам җумһурийити қурулғанлиқини, шу сәвәбтин шәрқий түркистан ислам җумһурийити ишләткән ай-юлтузлуқ көк байрақниң түркийә җумһурийитиниң ай-юлтузлуқ қизил байриқиға тәқлид қилип лайиһәләңәнликини билдүрди. 

Доктор алимҗан боғда шәрқий вә ғәрбий түркистан җуғрапийилиридә йетишип чиққан алимларни тилға елип, мундақ деди: “ғәрбий түркистан вә шәрқий түркситанда имам бухари, термизи, ибин-сина, фараби, сәккаки, мәхмуд кашиғәри, йүсүп хас һаҗип қатарлиқ нурғунлиған бүйүк алимлар вә мутәпәккурлар йетишип чиққан. Әпсуслинарлиқи биз бу җуғрапийәни бәк билип кәтмәймиз. Бизни хитайлар тарихимиздин, келип чиқиш йилтимиздин узақлаштурди, бир-биримизгә ятлаштуқ. Тарихимизни яхши билмигәнликимиз үчүн көплигән ортақ ишларда бир-биримизни чәткә қақтуқ, бир-биримизгә ят көз билән муамилә қилип кәлдуқ. Әслидә мәйли ғәрбий түркистан болсун яки шәрқий түркистан болсун, һәммиси бизләрниң ата юртимиздур.” 

Доктор алимҗан боғда уйғур диярида тарихта қурулған дөләтләр тоғрисида тохтилип, мундақ деди: “шәрқий түркистан тарихта һонлар, көктүркләр вә уйғурлар чоң дөләтләрни қурған бир җуғрапийәдур. Хитай шәрқий түркистанни өзниң земини дәп дава қиливатиду, әмма тарихқа қарайдиған болсақ, һәргизму ундақ әмәс. Қәдими тарих бойичә шәрқий түркистан ноһ әләйһиссаламниң оғли яфәсниң замандин башлап түркләрниң земинидур. Қиямәт күнигичә түркләрниң болуп қалиду.” 

Зияритимизни қобул қилған доктор алимҗан бу йиғиндики сөзидә шәрқий түркистан билән ғәрбий түркистанниң җуғрапийилик орни вә тарихи әһмийити тоғрисида тохталғанлиқини, һәр икки җуғрапийәниң омумий түркистанниң гәвдисини тәшкил қилған тупрақлар икәнликини билдүрди. 

Йиғинда сөз қилған доктор әркин әкрәм 1944-йили ғулҗада шәрқий түркистан җумһурийитиниң қурулуши вә униң йиқилиши шу дәврдики ташқи күчләрниң бу җумһурийәтниң қурулушидин йиқилишиғичә болған җәрянда қандақ рол ойниғанлиқи тоғрисида тохталған. 

Доктор әркин әкрәм сөзидә әйни дәврдә америка, әнгилийә вә сабиқ совет иттипақи қатарлиқ чоң дөләтләрниң шәрқий түркистан җумһурийитиниң қурулушидин йиқилишиғичә болған җәрянда қандақ сиясий мәқсәт вә мәнпәәтләр билән уйғур дияриниң тәқдиригә арилашқанлиқини пакитлиқ матәрияллар билән баян қилған.

Доктур әркин әкрәм доклатида сталинниң әйни дәврдә шәрқий түркистан мәсилиси бойичә ейтқан бир қисим сөзлидин нәқилләр кәлтүрүп, шәрқий түркистан җумһурийитиниң йиқилишидики тарихий арқа көрүнүшни һөҗҗәтлик мәнбәләр билән йорутуп бәргән.

Йиғинни уюштурған “сутуқ буғрахан илим вә мәдәнийәт вәхпи” коня шөбисиниң рәиси абдуләһәд удун әпәнди зияритимизни қобул қилип, коняда өткүзүлгән йиғинниң җәряни вә әһмийити һәққидә өз тәсиратлирини баян қилди. У шәрқий түркистан җумһурийәтлирини хатирләш бойичә бу йиғинниң коняда өткүзүлгән түнҗи қетимлиқ йиғин икәнликини, йиғин җәрянида университет оқуғучилириниң көпләп соал сорап, йиғин кәйпиятини йоқири көтүргәнликини тәкитләп өтти.