Toronto uniwérsitéti doklati: “Uyghur ayal kishilik hoquq qoghdighuchiliri we zhurnalistlar xitayning misli körülmigen basturushigha uchrighan”

Kaliforniyede qurulghan Uyghur fondining qollishi bilen amérika Uyghur birleshmisi lagér shahitliri bilen birlikte aliy mektepler we islam merkezliride “Xitayning Uyghurlargha qarita élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqini anglitish” pa'aliyitige atlandi. 2023-Yili yanwar, washin'gton.

Kanadaning toronto uniwérsitétidiki puqralarning hoquqliri we kishilik hoquq mesililirini tekshürüp tetqiq qilidighan organ puqralar tejribixanisi (The Citizen Lab) 79 betlik yéngi doklat teyyarlighan. Doklatta: “Sürgünde yaki diyasporada yashaydighan ayal kishilik hoquq qoghdighuchiliri we zhurnalistliri er kishilik hoquq qoghdighuchiliri we zhurnalistlargha oxshash diktator hakimiyetlerning dölet halqighan reqemlik basturushning tehditige duch kélipla qalmay yene jinsiy parakendichilik, xorlash we qorqutush sheklidiki tehdit we zerbige uchrighan” déyilgen. Doklat yene, Uyghur ayal kishilik hoquq qoghdighuchiliri we zhurnalistlarning dunyada xitayning misli körülmigen reqemlik derijidiki basturushigha duch kelgenlikini alahide tilgha élin'ghan.

Toronto uniwérsitéti (University of Toronto) munk yer shari ishliri we ammiwi siyasetler fakultéti puqralar tejribixanisi, yeni penler ara tetqiqat merkizi teyyarlighan, “Qéchish yoli yoq: reqemlik dölet halqighan basturushning meqsiti üchün jinsiyetni qoral süpitide ishlitish” Namliq mezkur doklatta körsitilishiche, bu doklatni teyyarlighan tetqiqatchilar 20 din artuq dölettiki 80 din artuq ayal kishilik hoquq qoghdighuchisi we zhurnalist bilen söhbet élip barghan. Uyghur ayal pa'aliyetchiliri we zhurnalistlar ular ziyaret qilghan asasliq guruppa bolup, Uyghurlardin 10 pa'aliyetchi we zhurnalist bu tetqiqat türige qatnashqan. Doklatta xitaygha oxshash diktator tüzümdiki hakimiyetlerning öz dölitidiki kishilik hoquq heqqide sözligen ayallarni jimiqturush üchün torda parakendichilik sélish, töhmet qilish we bashqa reqemlik (sün'iy eqil we yuqiri derijilik közitish téxnikisi) tehditlerni qandaq ishletkenliki körsitip bérilgen. Doklatta mundaq déyilgen:

“Reqemlik (sün'iy eqil we yuqiri derijilik közitish téxnikisi) bilen zerbe nishani qilin'ghan sürgünde yaki muhajirette yashaydighan ayal kishilik hoquq qoghdighuchiliri we zhurnalistlar, peqet er kishilik hoquq qoghdighuchilirigha oxshash reqemlik tehditke duch kélipla qalmay yene jinsiy parakendichilik, xorlash we qorqutush sheklidiki tehdit hem zerbige duch kelgen. Bu tehditler kespiy xizmet jehettiki ongushsizliq, kemsitish we jem'iyetning yeklishidin tartip, yéqin munasiwet (a'ile we dostluq) munasiwitining yimirilishi, chongqur rohi azab we pisxikiliq jarahet qatarliq éghir ziyanlarni keltürüp chiqarghan. Jinsiyetni asas qilghan reqemlik dölet halqighan basturush yene da'im ayallarning bedini, jinsiyet, yürüsh-turushi we a'ile izzet-hörmiti uqumliri etrapida chongqur yiltiz tartqan. Bu yene erler hökümranliq qilidighan atiliq qa'idisining kéngeytilishini we suyi'istémal qilishini öz ichige alidu. Bu, téximu köp zorawanliq we kemsitishni keltürüp chiqarghan”.

The Citizen Lab

Bu tetqiqat türige yétekchilik qilghan, toronto uniwérsitéti munk yer shari ishliri we ammiwi siyasetler fakultéti puqralar tejribixanisining aliy tetqiqatchisi markus maykélsin (Marcus Michaelsen) radiyomiz ziyaritini qobul qilip bu doklatning xaraktéri, mezmuni we otturigha qoyulghan asasliq pikirler heqqide bizge tepsiliy chüshenche berdi. U mundaq dédi:

“Diktator hakimiyetler, istibdat mustebit hakimiyetlerge oxshash dölet halqighan basturushning oxshimighan shekillerni qollinidu. Yeni chégralirining sirtida yashaydighan pa'aliyetchilerni jimiqturush, reqemlik, yeni sün'iy eqil we yuqiri közitish téxnikisi bilen basturush dölet halqighan basturushning yadrosi. Biz bu doklatta sürgündiki yaki diyasporadiki ayallargha, yeni kishilik hoquqni qoghdighuchi we zhurnalistlargha qaritilghan basturushni mexsus tekshürduq. Hemde bu hakimiyetlerning biz ‛jinsiyet tor hujumi‚ dep atighan hujumni ishlitidighanliqini bayqiduq. Diktator hakimiyetler ayallargha tehdit sélish, qorqutush, ularni iza we nomusqa qaldurush, torda parakendichilik sélish, haqaretlesh we set geplerni qilish, jinsiy tehditler, basqunchiliq tehditi bilen ularni jimiqturush hem ularning inawitini chüshürüsh qilmishi sadir qilidu. Buningda ayallarning kimlikini suyi'istémal qilidu. Biz bu doklatni oxshimighan döletlerdin kelgen 80 din artuq dölet halqighan basturushning ziyankeshlikige uchrighan kishini ziyaret qilish asasida teyyarliduq. Biz bu hakimiyetlerning ayallargha qaritilghan bu xil düshmenlikni özlirige qaritilghan tenqidni jimiqturush üchün siyasiy qoral süpitide ishlitidighanliqini körsettuq”.

Undaqta néme üchün Uyghur ayal kishilik hoquq qoghdighuchiliri we zhurnalistliri xitayning reqemlik dölet halqighan basturushning zerbe bérish nishani bolidu? jinsiyetni asas qilghan mezkur reqemlik dölet halqighan basturushni élip barghan kimler? ular buni qandaq shekilde we qandaq wasitiler arqiliq élip baridu?

Bu doklatni teyyarlashqa qatnashqan washin'gtondiki “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning tetqiqatchisi mu'etter ilqut bu so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi: “Uyghur ayal kishilik hoquq qoghdighuchiliri we zhurnalistliri, lagér shahitliri we bir qisim tetqiqatchilar Uyghur irqi qirghinchiliqini ashkarilashta muhim rol oynighan bolghachqa ular xitayning reqemlik dölet halqighan basturushning zerbe bérish nishani bolghan. Bu basturush we tehditler asasliqi xitay hökümitidin kélidu. Xitayning meqsiti her xil wasitilerni ishlitip Uyghur ayal kishilik hoquq qoghdighuchiliri we zhurnalistlirini qiliwatqan kishilik hoquq pa'aliyitidin toxtitishtin ibaret”.

UAA

Mu'etter ilqut yene, xitay hökümiti, xitay jasusliri, chet elde yashawatqan bezi xitaylar we diyasporadiki bezi Uyghurlarning shexsi adawet, belki xitayning mejburlishi bilen Uyghur ayal kishilik hoquq qoghdighuchiliri we zhurnalistlirigha qarshi qorqutush, ularni iza we nomusqa qaldurush, torda parakendichilik sélish, haqaretlesh we set geplerni qilish, jinsiy tehditler bilen ularning inawitini chüshürüsh qatarliq ussullarni qolliniwatqanliqini tilgha aldi.

Tetqiqatchi markus maykélsin yene xitayning Uyghur ayal kishilik hoquq qoghdighuchiliri we zhurnalistlirigha qarshi dölet halqighan basturushni eng éghir shekilde élip bériwatqanliqini körsitip ötti. U, mundaq dédi:

“Xitay elwette dölet halqighan basturushni eng éghir shekilde élip bériwatqan döletlerdin biri. Xitay dunya miqyasida Uyghur diyasporasini nazaret qilish we xitay hökümitige qarshi söz qilghanliqi üchün bu diyasporagha qarita hujum qilish pa'aliyitini élip bériwatidu. Uyghurlar üchün élip éytsaq, ularning ehwali bashqa döletlerdin kelgen dölet halqighan basturushning ziyankeshlikige uchrighuchilardin éghir. Uyghurlarning chet ellerdiki pa'aliyetliri intayin éghir aqiwetlerge duch kelgen. Chünki Uyghur élide insanlargha zulum sélish üchün qurulghan lagérlar bar. Uyghurlar chet ellerde pa'aliyet qilsa ularning ata-anisi, yaki a'ile ezaliri nechche yil yoqap kétishi mumkin. Biz paranglashqan Uyghur pa'aliyetchilerning köpinchisi a'ilisidikiler bilen bir qanche yil alaqilishelmigen. Xitay hökümitige qarshi aktipliq bilen pa'aliyet élip bériwatqan Uyghur pa'aliyetchilirining hemmisi ömri boyi wetinige qaytip baralmaydighanliqini éytti. Bu intayin qiyin ish. Bashqa döletlerdin kelgen pa'aliyetchilermu ata-anisidin we a'ile ezaliridin ensireydu. Ularmu a'ile ezalirini qoghdash üchün diqqet qilishi kérek. Emma ular oxshash aqiwetke duch kelmeydu. Xitaydin kelgen Uyghurlar duch kélidighan aqiwet heqiqeten éghir. Mesilen türkiyeni élip éytsaq, türkiyedin kelgen bir pa'aliyetchi pa'aliyetni toxtatsa, u türkiyege qaytip a'ilisini ziyaret qilalaydu. Emma bu, Uyghurlar üchün mumkin emes”.