Magnus fiskesyö: “Uyghur balilirining yighiwélinishi zéminning igidarchiliq hoquqigha chétilishi mumkin”

Uyghur balilirining xitay hökümiti teripidin keng kölemde yataqliq mekteplerge yighiwélinip, xitay tili we medeniyiti boyiche terbiyelinishi chet ellerdiki Uyghur jama'iti we hemde Uyghurlarning weziyitige yéqindin köngül bölüp kéliwatqan chet ellik mutexessislerning birdek endishisini qozghimaqta. Biz bu heqte amérika kornél uniwérsitétining oqutquchisi we insanshunasliq penliri boyiche dotsénti magnus fiskesyö ependi bilen söhbet ötküzgeniduq. Söhbitimizning aldinqi qismida u xitay hökümitining 2017-yilida Uyghurlarni keng kölemde lagérlargha we türmilerge tutqun qilghandin buyan Uyghur balilirinimu yataqliq mekteplerge yighiwélip, ularning Uyghurluqini yoqitishni meqset qilghan assimilyatsiye siyasetlirini yürgüzgenlikini éytqanidi. U Uyghur baliliri duch kéliwatqan assimilyatsiye siyasetlirining kölem we san jehettin alghanda dunya tarixida téxi körülüp baqmighanliqini eskertti.

Undaqta, mushundaq bir assimilyatsiye siyasetlirining balilargha qandaq tesiri bolidu? u söhbitimizning dawamida u, bu nuqta heqqide toxtilip, balilarni ata-ana we uruq-tughqanliridin yulup élip yataqliq mekteplerde terbiyeleshning balilar hemde ata-anilarda qalduridighan rohiy jarahetlirining bir qanche ewlad dawamlishishi mumkinlikini éytti. U mundaq dédi:

 “Balilarni ata-anilardin ayrip yataqliq mekteplerde terbiyeleshning hem balilar we ata-anilargha tesiri bolidu. Uyghurlar bu rohiy zerbining tesirige uchrawatidu. Bu zerbe hem balisidin ayrilip qalghan ata-anilarni qiynisa, hem shu balini qiynaydu. Yillar ötkenséri kichik balilarning ésidin ata-ana yaki bowa-momiliri tedrijiy halda kötürülüp kétishi, ular heqqidiki xatiriliri suslap méngishi mumkin. Emma rohiy zerbining tesiri asanliqche yoqimaydu. Bu heqte shimaliy amérikadiki yerlik indi'an baliliri üstide élip bérilghan tetqiqat netijiliride 17-esirde in'glizlar teripidin shimaliy amérikada qurulghan yataqliq mekteplerde ata-anisidin ayrip terbiyelen'gen balilarning rohiy zerbidin bir ömür qutulalmighanliqi melum bolghanidi. Yene kélip, bu zerbe shu bir ewlad bilenla tügimeydu, ularning ewladlirighimu miras qalidu. Chünki u ewladlarni ashundaq rohiy zeximlen'gen kishiler chong qilidu, emesmu. Shunga Uyghurlar hazir duch kelgen bu zerbining tesirini bir qanche ewlad yashishi mumkin. ”

Magnus ependining qarishiche, rohiy zerbining éghir bolushi Uyghurlar ittikla yoqap kétishi mumkin, dégendin dérek bermeydiken. Elwette bir milletni assimilyatsiye qilip yoqitish, uning kimlikini yoqitish undaq asan ish bolmisimu, emma bu yataqliq mektepler Uyghurlarning qayta bash kötürüshide belgilik qiyinchiliq peyda qilidighanliqi muqerrer iken.

U mundaq deydu:

 “Xitay hökümiti bir qanche on yilda Uyghurlar we tibetlerning kimlikini yoqitish üchün heriket qiliwatidu. Ular Uyghurche, tibetche sözliyelmeydighan we peqetla xitay tili sözleydighan, ulargha mutleq boysunidighan kishilerni yétishtürüp chiqarmaqchi. Hazir xitay hökümiti bu siyasetlirining deslepki 10 yilini tamamlash aldida turuwatidu we ular qismen netijige érishti. Emma elwette bir milletni yoqitiwétish undaq asan bolmighinidek, weziyetlerde özgirish yüz bérip qélishimu mumkin. U halda men Uyghurlarning tekrar öz-özini dawalap, özini bashtin yaritip chiqiralaydighanliqigha ishinimen. Biraq, bu yataqliq mektepler yaratqan rohiy jarahetler, boshluqlar Uyghurlarning öz'ara munasiwitini, özini yéngilishini asanlashturmaydighanliqi éniq. ”

Magnus fiskesyö ependi bilen söhbitimiz dawamida u, Uyghur balilirining yataqliq mekteplerge yighiwélinishi heqqide oxshimaydighan köz qarashni otturigha qoydi. U, Uyghur baliliri uchrawatqan bu assimilyatsiye siyasitining yalghuz bu balilarning tili, dini we medeniyitini yoqitish jümlidin Uyghurluqni yoqitish bilenla cheklenmeydighan bolushi mumkinliki, mesilining yene zémin bilen munasiwetlik bolushi mumkinlikini éytti.

U mundaq deydu:

“Xitay hökümiti Uyghur balilirini yataqliq mekteplerge yighiwélip terbiyeleshni bu balilarning istiqbali üchün paydiliq, dep teshwiq qilip keldi. Bu balilar xitayche ögense kelgüside yaxshi oqush shara'itigha, yaxshi xizmetke we yaxshi turmushqa érishidu, dédi emma uning Uyghur millitining istiqbaligha keltüridighan ziyinini tilgha almidi. Menche, xitay hökümitining mustemlikichilik tebi'itidin qarighanda bu hékayining bir qismi bolushi mumkin. 17-Esirde indi'an balilirining in'glizlar teripidin yataqliq mekteplerge yighiwélinishi heqqide élip bérilghan tetqiqat doklatlirida bu yataqliq mekteplerning indi'anlarning yerlirini tartiwélishni asanlashturushning bir wasitisi süpitide qollinilghanliqi melum bolghan. Chünki u zéminni sürüshtüridighan, dawasini qilidighan adem bolmaydu, emesmu? xitay hökümitining sherqiy türkistanda yürgüzüwatqan siyasetlirining mustemlikichilik siyasiti ikenlikini we ularning mustemlikichi hakimiyet ikenlikini nezerde tutqinimizda, ularning Uyghur balilirigha qaratqan siyasiti guman qozghimay qalmaydu. Uyghur balilirining bunche zor kölemde yighiwélinishi bilen Uyghurlarni öz zéminliridin uzaqlashturush arisida zadi qandaq bir baghlinish bar? menche bu nuqtini biz téxi toluq körüp yételmiduq. Belkim u pilanning eng chong qismi bolushi mumkin. ”

Magnus ependi Uyghur baliliri uchrawatqan bu zor kölemlik assimilyatsiye siyasitige da'ir tetqiqatlarning chongqurlashturulushi lazimliqini eskertti. U, söhbitimiz axirida, xitay hökümitining Uyghur balilirigha qaratqan siyasetlirining birleshken döletler teshkilati teripidin békitilgen “Irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush xitabnamisi” we “Balilar hoquqi xitabnamisi” diki maddilarni ochuq-ashkara depsende qilghanliq bolup hésablinidighanliqini, shunga xitay hökümitining bu heqtiki uchurlargha qoyuwatqan éghir cheklimisini bösüp ötüsh arqiliq choqum bu mesilini dunya jama'etchilikige we munasiwetlik xelq'araliq organlargha yetküzüp diqqet qozghash lazimliqini tekitlidi.