Amérikadiki tinchliq tetqiqat ornida “Uyghurlar uchrawatqan krizis” témisida kütüwélish yighini échildi

Muxbirimiz sada
2019.07.18
sem-brownbek.jpg “Uyghurlar uchrawatqan krizis” témisidiki yighinda amérika diniy ishlar alahide elchisi sem brownbek ependi Uyghurlar weziyiti heqqide söz qilmaqta. 2019-Yili 17-iyul, washin'gton.
Photo: RFA

17-Iyul amérikidiki “Tinchliq tetqiqat orni” da “Uyghurlar uchrawatqan krizis we bu ehwalni diniy erkinlikke qaritilghan dunyawi herikette eks ettürüsh” témisida ministirlarni kütüwélish yighini échildi. Mezkur yighin amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti teripidin uyushturulghan bolup, yighin'gha amérika hökümitidiki bir qisim nopuzluq erbablar, bir qisim Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchiliri, mutexessisler shuningdek washin'gtonda échiliwatqan diniy erkinlik yighinigha qatnishiwatqan her qaysi el wekilliri qatnashti.

Bu qétimqi yighinning riyasetchisi, amérikadiki Uyghur adwokat nuriy türkel ependi aldi bilen yighinda söz qilghuchilarni tonushturup ötti.

Yighinda amérika diniy ishlar alahide elchisi sem brownbek ependi Uyghurlar weziyiti heqqide söz qildi. U sözide eng awwal xitay hökümiti teripidin muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan ilham toxtining qizi jewher ilhamning 2014-yilidin bashlap dadisini körüp baqmighanliqidek bir échinishliq ré'al weqeni tilgha élish arqiliq Uyghurlarning Uyghur diyarida yoqap ketken, tutqun qilin'ghan uruq-tughqanlirini amérika prézidénti donald trampning yardimide sürüshte qilishni isteydighanliqini we shundaq qilsa bolidighanliqini bildürdi.

Sem brownbek sözi dawamida yene eger xitay hökümiti Uyghurlarning yoqap ketken a'ile-tawabi'atlirining nöwettiki turushluq orni we ehwalini ulargha bildürgen teqdirdimu, yoqap ketken mushunche köp kishini pütün dunyagha bildürüshning zörürlükini alahide tekitlidi.

U axirida sanliq melumatlar boyiche Uyghur diyaridin bir milyondin üch milyon'ghiche Uyghurning jaza lagérlirigha solan'ghanliqini tilgha élish bilen birge kishilerning diniy erkinliki ziyankeshlikke uchrighan chaghda her millet we dindiki kishilerning choqum birlikte küresh qilishi kéreklikini, barliq kishilerning oxshash bir niyetke kelgende dunyaning özgiridighanliqini sözlep ötti. U yene nuqtiliq qilip bu weziyetning haman bir küni shekillinidighanliqi qayta-qayta tekitlesh bilen birge, “Qarap turunglar, Uyghur we tibetler choqum azad bolidu” dep tekitlidi.

Yighinda söz qilghan yene bir muhim shexs bolsa amérika qoshma shtatlirining b d t diki sabiq mu'awin bash elchisi kelliy kurriy xanimdur. U sözide nuqtiliq qilip Uyghurlar uchrawatqan éghir derijidiki kishilik hoquq depsendichilikige qarita musulman elliridin inkas chiqmaywatqanliqini sözlep ötti shundaqla mushu özining musulman dunyasidin Uyghurlarni qollash dolqunining qozghilishini ümid qilidighanliqini we buning Uyghurlar üchün zor ehmiyetke ige bir ish bolidighanliqini éytti.

Kelliy kurriy xanim söz dawamida yene Uyghurlar mesilisi nöwettiki eng ré'al we eng muhim bir krizis bolghanliqtin kishilerning bu weziyetning yaxshilinishi üchün köprek tirishchanliqlarni körsitishi zörürlükini bildürdi.

Bu qétimliq yighinda yene bir qisim erbablar söz qilghan bolup, yighinda sözleshke alahide teklip qilin'ghan méhmanlarning biri dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa idi. Umu öz nöwitide söz élip, b d t kishilik hoquq aliy komissari méshel beshlitning Uyghur diyarida ziyarette bolushi xitay hökümiti teripidin izchil cheklimige uchrawatqan halette b d t térrorluqqa qarshi turush ishxanisining bashliqi wladimir woronkofning rayondiki ochuq-ashkara ziyariti xitay üchün özining siyasitini perdazlap körsitishtiki bir bahane bolghanliqini eslitip ötti.

Öz sözide dunyadiki herqaysi hökümetlerning xitaygha töwendiki nuqtilardin chaqiriq qilishni telep qildi:

1) Jaza lagérlirini derhal taqap, tutqun qilin'ghan barliq Uyghurlarni derhal qoyup bérish؛

2) Muxbirlarni Uyghur diyarini cheklimisiz ziyaret qilishqa yol qoyush؛

3) Muhajirettiki Uyghurlardin siyasiy panahliqqa iltimas qilghanlarning iltimasining qobul qilinishigha kapaletlik qilish we türkiye we bashqa jaylardiki Uyghur musapirlarni qutuldurush؛

4) Xitay hökümitining amérika, yawropa, türkiye, kanada we ottura asiya döletliride yashawatqan Uyghurlargha tehdit sélip, ularni xitaygha qaytishqa mejburlash qilmishlirini toxtitish؛

5) Uyghurlarning kishilik hoquq depsendichilikide asasliq rol oynighan xitay emeldarlirigha jaza qollinish؛

6) Xitayning Uyghurlarni kontrol qilishta qolliniwatqan chet'el téxnikilirining xitaygha éksport qilinishigha cheklime qoyush؛

7) Xelq'aradiki munasiwetlik xadimlarni Uyghur diyaridiki jaza lagérliri we daril'étamlarni ziyaret qilishqa yol qoyup, munasiwetlik uchurlarni toplash؛

Dolqun eysa ependi söz axirida, “‛qayta tekrarlanmaydu‚ dégen halet qayta tekrarliniwatidu, bu qet'iy qayta tekrarlanmasliqi kérek,” dep sözini axirlashturdi.

Yighinda “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning diréktori ömer qanat ependimu muhim söz qildi. U sözide özining Uyghur mesilisini néme üchün Uyghur krizisi dep ataydighanliqigha qarita qisqiche tebir berdi. Uning déyishiche, jaza lagérliridin qutulup chiqqanlarning shu yarde uchrighan mejburiy “Siyasiy ménge yuyulushi”, xitay hökümitining Uyghurlarning uzun yilliq tarixqa ige muqeddes jaylirini chéqip tashlighanliqi buning eng yaxshi tebiri bolalaydiken.

U sözide yene 10 yil ilgiri ürümchide yüz bergen “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” Uyghurlar mesilisige bolghan xelq'araliq inkaslarning peyda bolushidiki burulush nuqtisi bolghanliqinimu alahide tekitlesh bilen birge, amérika, b d t we bashqa diniy ishlar emeldarlirigha Uyghur mesilisi üchün tézdin heriketke ötishi kérekliki heqqide chaqiriq qildi.

Amérika xelq'araliq diniy erkinlik komitéti teripidin uyushturulghan mezkur yighin'gha Uyghur mesilisige qiziqquchilar, axbarat sahesi we bir qisim Uyghurlarmu qatnashti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.