Доктор абләт сәмәт: “хумболд музейидики уйғур кимлик әлчилири дунядин һесдашлиқ қилғучилар вә һимайичиларни издәйду”

Мухбиримиз гүлчеһрә
2022.10.10
germaniye-uyghur-muzey-korgezme-13.jpg

Берлиндики хумболд мунбиридә ечилған 3 чоң музей залиға қоюлған уйғурларға аит қиммәтлик хәзиниләр. 2022-Йили өктәбир. Ablet Semet teminligen

germaniye-uyghur-muzey-korgezme-12.jpg

Берлиндики хумболд мунбиридә ечилған 3 чоң музей залиға қоюлған уйғурларға аит қиммәтлик хәзиниләр. 2022-Йили өктәбир. Ablet Semet teminligen

germaniye-uyghur-muzey-korgezme-11.jpg

Берлиндики хумболд мунбиридә ечилған 3 чоң музей залиға қоюлған уйғурларға аит қиммәтлик хәзиниләр. 2022-Йили өктәбир. Ablet Semet teminligen

germaniye-uyghur-muzey-korgezme-10.jpg

Берлиндики хумболд мунбиридә ечилған 3 чоң музей залиға қоюлған уйғурларға аит қиммәтлик хәзиниләр. 2022-Йили өктәбир. Ablet Semet teminligen

germaniye-uyghur-muzey-korgezme-9.jpg

Берлиндики хумболд мунбиридә ечилған 3 чоң музей залиға қоюлған уйғурларға аит қиммәтлик хәзиниләр. 2022-Йили өктәбир. Ablet Semet teminligen

germaniye-uyghur-muzey-korgezme-8.jpg

Берлиндики хумболд мунбиридә ечилған 3 чоң музей залиға қоюлған уйғурларға аит қиммәтлик хәзиниләр. 2022-Йили өктәбир. Ablet Semet teminligen

germaniye-uyghur-muzey-korgezme-7.jpg

Берлиндики хумболд мунбиридә ечилған 3 чоң музей залиға қоюлған уйғурларға аит қиммәтлик хәзиниләр. 2022-Йили өктәбир. Ablet Semet teminligen

germaniye-uyghur-muzey-korgezme-6.jpg

Берлиндики хумболд мунбиридә ечилған 3 чоң музей залиға қоюлған уйғурларға аит қиммәтлик хәзиниләр. 2022-Йили өктәбир. Ablet Semet teminligen

germaniye-uyghur-muzey-korgezme-5.jpg

Берлиндики хумболд мунбиридә ечилған 3 чоң музей залиға қоюлған уйғурларға аит қиммәтлик хәзиниләр. 2022-Йили өктәбир. Ablet Semet teminligen

germaniye-uyghur-muzey-korgezme-4.jpg

Берлиндики хумболд мунбиридә ечилған 3 чоң музей залиға қоюлған уйғурларға аит қиммәтлик хәзиниләр. 2022-Йили өктәбир. Ablet Semet teminligen

germaniye-uyghur-muzey-korgezme-3.jpg

Берлиндики хумболд мунбиридә ечилған 3 чоң музей залиға қоюлған уйғурларға аит қиммәтлик хәзиниләр. 2022-Йили өктәбир. Ablet Semet teminligen

germaniye-uyghur-muzey-korgezme-2.jpg

Берлиндики хумболд мунбиридә ечилған 3 чоң музей залиға қоюлған уйғурларға аит қиммәтлик хәзиниләр. 2022-Йили өктәбир. Ablet Semet teminligen

germaniye-uyghur-muzey-korgezme-1.jpg

Берлиндики хумболд мунбиридә ечилған 3 чоң музей залиға қоюлған уйғурларға аит қиммәтлик хәзиниләр. 2022-Йили өктәбир. Ablet Semet teminligen

Берлиндики хумболд мунбиридә ечилған 3 чоң музей залида, уйғурларниң тарихи вә мәдәнийәт-сәнитиниң җәзбидарлиқини, сәлтәнәтини намайәндә қилидиған қиммәтлик хәзиниләр көргәзмигә қоюлмақта.

Музейдики материяллар вә униңға аит тәтқиқатлар билән мунасивәтлик түрколог абләт сәмәт, мәзкур уйғур мәдәнийәт буюмлирини тонуштуруп вә баһа берип, буларниң дуняниң уйғурларни чүшиниши вә һимайә қилишида муһим әһмийәткә игә икәнликини тәкитлиди.

Хумболд мунбиридики асия сәнәт музейиниң айрим-айрим икки чоң залиға, 1902-1914-йиллири германийәлик експедитсийәчиләрниң уйғур дияриға қилған төт қетимлиқ експедитсийәниң байқашлириға тәвә болған, вақит җәһәттин миң бәш йүз йилдин артуқ тарихқа игә қиммәтлик асар-әтиқиләр қоюлған болса, етнологийә музейиниң залиға қоюлған уйғур мәдәнийәт вә өрп-адәтлиригә аит рәңдар буюмлар уйғурларниң миллий мәдәнийәт кимликини намайәндә қилмақта.

Германийәдики түрколог, доктор абләт сәмәт әпәнди мәмнунийәт билән берлиндики хумболд мунбиридә ечилған етнологийә музейидики уйғурларға аит нуқтилиқ буюмлар һәмдә уларниң алаһидиликлири тоғрилиқ техиму тәпсилий чүшәнчиләр бәрди.

Абләт әпәндиниң тонуштурушичә, киши етнологийә музейи залиға киргән һаман залниң оттуриға есилған уйғурларниң гиләмчилик мәдәнийитиниң үлгиси болған, отқаштәк, һәшәмәтлик бир парчә анаргүллүк гиләмни көриду. Шундақла гиләмниң йениға қоюлған чоң һәҗимлик екранда йәнә, уйғурларниң асаслиқ гиләм нусхилири, гиләм тоқушта ишлитидиған һүнәр-кәсип әсваблири, уйғур доппилирини өз ичигә алған нәччә онлиған фото-сүрәтләр, айлинип чиқип туридикән.

Доктор абләт әпәндиниң ейтишичә, бу гиләм әслидә 18-әсирдә уйғурлар тәрипидин тоқулған болуп, кейин һәр хил сәвәбләр билән бейҗиңға елип келингән вә 1948-йили қәдимий гиләмләрни йиғип сақлиғучи ханс бетти әпәнди буни сетивелип германийәгә елип кәлгән. 1978-Йили, униң аилә-тавабиатлиридин ихен гат бетти тәрипидин бу гиләм германийә музейиға өткүзүп берилгәникән.

Доктор абләт әпәндиниң чүшәндүрүшичә, анаргүл нусхиси уйғурларға хас вә вәкиллик гүл нусхиси болуп, уйғурлар адәттә анаргүллүк гиләмни өйлиригә есиш вә яки йәргә селиш арқилиқ, пәрзәнт көрүш яки көп пәрзәнтлик болуш арзусини ипадә қилип кәлгәникән.

Көргәзмигә қоюлған буюмларниң көпинчиси 4 қетимлиқ турпан експедитсийәси вә униңдин кейин германийәгә елип келинип сақлиниватқан уйғур мәдәнийәт вә һүнәр-сәнитигә даир буюмларни асас қилидикән.

Кучадин елип келингән нәқишлиқ яғач пәнҗириму алаһидә көзгә челиқидиған болуп, у алаһидә сипта вә сәнәтлик ишләнгини билән кишиниң диққитини тартса, уйғур дияриниң охшимиған җайидин йиғип келингән баш кийимлири, кимхаб чапан, егиз пашнилиқ өтүк, зибо-зиннәт буюмлири қатарлиқлар уйғурларниң әзәлдинла кийим-кечәккә алаһидә әһмийәт беридиған, кийим-кечәк мәдәнийити тәрәққий қилған милләт икәнликини көрситип беридикән.

Етнологийә музейида йәнә, турпан експедитсийәсидә топланған бир қисим авазлиқ буюмларму сақлиниватқан болуп, турпан қариғоҗида 117 йил илгири аддий магнитлиқ лентиға хатириләнгән бу авазлиқ хатириләр, кишиниң хиялини ихтиярсиз һалда шу дәврләргә елип кетидикән. Булар әйни вақиттики уйғурларниң тили һәққидә илмий тәтқиқат қилиш һәм тил адәтлирини чүшиниш шуниңдәк уйғурларниң мәниви һаятини қандақ өткүзидиғанлиқини чүшиниш қатарлиқларда қиммәтлик мәнбәлик материяллар һесаблинидикән.

Абләт сәмәт әпәндиниң ейтишичә, уйғурларниң сапал қачилири, йипәк тоқулмилар, қол-һүнәрвәнчилик буюмлири қатарлиқла уйғурларниң мәдәнийәт тарихи, милләт кимлики шундақла охшимиған дәврләрдә уларда йүз бәргән чоңқур өзгиришләрни әкс әттүргәндин башқа йәнә уйғурларниң мәдәнийәт алаһидиликини, оттура асиядики башқа қериндаш вә қериндаш болмиған милләтләр билән болған мунасивәт һәмдә пәрқлиқ алаһидиликини тәтқиқ қилиштиму муһим әһмийәткә игикән.

Музейға аит тонуштурушлардин чүшинишимизчә, мәзкур етнологийә музейида көргәзмә қилиниватқан уйғур мәдәнийитиниң намайәндиси болған бу рәңдар буюмлар, асасән уйғур дияриға барған експедитсийәчиләр, зиярәтчиләр тәрипидин елип келингән өткәнки әсирниң башлириға тәвә маддий мәдәнийәт мираслири болуп, бу буюмларниң тәвәлики, нәдин елип келингәнлики, немә үчүн қоллинилидиғанлиқидәк әһваллар бирқәдәр тәпсилий хатириләнгән. Абләт сәмәт әпәндиниң ейтишичә, нөвәттә, уйғур миллий мәдәнийити, җүмлидин һүнәр кәсиплири давамлиқ йоқиливатқан, хитай һөкүмити “җуңхуа ортақ мәдәнийити” вә “җуңхуа миллити ортақ гәвдиси” идийәлирини күчәп йолға қоюп, уйғурларниң типик вә өзигә хас мәдәнийәт нәмунилириниң хитай мәдәнийитигә қошуветиливатқан, уйғур мәдәнийитиниң орниға хитай миллий мәдәнийәт әнәнилири дәсситиливатқан, сиңдүрүлүватқан шараитта мәзкур мәдәнийәт нәмунилири уйғурларниң миллий кимликини намаян қилиш вә қоғдашта муһим әһмийәткә игә икән.

Доктор абләт әпәнди хумболд мунбиридики уйғурларға хас бу көргәзмә буюмлирини “уйғурларниң кимлик әлчилири” дәп тәсвирлиди һәмдә бу буюмларни көздин кәчүргән һәр қандақ кишидә, уйғурларниң вә улар яратқан бу мәдәнийәтләрниң бүгүнки әһвали һәққидә соал пәйда қилмай қалмайдиғанлиқини билдүрүп: “бу қиммәтлик мәдәнийәт әлчилири, дунядин өзигә һесдашлиқ қилғучиларни, һимайичиларни издәйду” деди.

Игилишимизчә, йеқинқи күнләрдә ечилишқа башлиған хумболд мунбириниң 4 миң квадрат метир даиридики һәйвәтлик бу музейиниң етнологийә музейи вә асия сәнәт мозейи тармақлириға 20,000 көргәзмә буюми қоюлған болуп, уйғурларниң тарихи вә мәдәнийәт-сәнәт мираслириға аит буюмлар оттура асия бөлүмигә айрилған. Мәзкур буюмлар сан җәһәттин интайин зор салмақни игиләпла қалмай йәнә уларға музейниң һәр бир залидин алаһидә орун берилгәникән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.