Amérika dölet mejlisi ezaliri Uyghur rayonida kishilik hoquqni depsende qilishqa qatnashqan xitay shirketlirini tekshürmektiken

Yéqinda amérikadiki “Bazféd xewerliri” tori amérikadiki rokféllér wexpisi, prinséton uniwérsitéti, kaliforniye hökümet xadimlirining pénsiye sistémisi qatarliq wexpe, pénsiye fondi we uniwérsitétlarning Uyghur rayonida kishilik hoquqning depsende qilinishigha qatnishiwatqan “Megwi”, “Shentang”, “Xeykang” dek xitay téxnologiye shirketlirige meblegh salghanliqini ashkarilighan.

Bu ehwal xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining we amérika dölet mejlisi ezalirining alahide diqqitini qozghighan idi. “Bazféd xewerliri” ning 11‏-iyundiki xewiride ashkarilishiche, nöwette amérika awam we kéngesh palatasining bezi ezaliri bu orunlarning Uyghur rayonida meshghulat élip bériwatqan xitay téxnologiye shirketliri bilen bolghan munasiwitini qayta közdin kechürüshke ündigen.

Yuqiriqi xitay téxnologiye shirketlirining xitay hökümiti bilen hemkarliship, Uyghur rayonida yüz tonush apparatlirini ornitishi, yerlik xelqlerge qarita omumyüzlük digital teqib sistémisini yolgha qoyushi kishilik hoquq teshkilatlirining we amérika dölet mejlisi ezalirining zor endishisini qozghap kéliwatqan mesililerning biri idi. Amérika kéngesh palata ezasi marku rubi'o “Bazféd xewerliri” ge bergen bayanatida “Xitay 30 tirilyon dollarliq amérika sermaye bazirigha cheklimisiz kirish imkaniyitini suyi'istémal qilip, özining herbiy tehditi, jasusluq herikiti we qorqunchluq kishilik hoquq depsendichilikini sarmaye bilen teminlimekte,” dégen. Marku rubiyoning ilgiri sürüshiche, “Hazir buninggha xatime bérish waqti kelgen.”

Awam palata ezasi tam sozéning qarishiche, bu mesilide amérika shirketlirige bolghan nazaretni kücheytish kérek iken. U “Bazféd xewerliri” ge bergen bayanatida “Biz qaysi amérika shirketlirining shinjangda Uyghurlarni teqib qilish, nazaret qilish téxnologiyesige meblegh séliwatqanliqini, bu xil suyi'istémalni toxtitish üchün qandaq maliye bésimini ishqa sélishimiz kéreklikini ilgirilep éniqlap chiqishimiz kérek” dégen. Marku rubiyo bilen tam sozé amérikaning kéngesh we awam palatalirida “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanun layihesi” ni otturigha qoyghuchi siyasetchilerdur. Biz 12‏-iyun küni tam sozé, ilxan ömer we marku rubiyoning qoshumche re'islikidiki dölet mejlisi xitay ishlar komitétigha téléfon qilip, ularning inkasini élishqa tirishtuq. Ular so'alimizni élxet arqiliq ewetishni tewsiye qildi. Biz élxet ewetken bolsaqmu, lékin hazirgha qeder héchqandaq jawab kelmidi.

Kishilik hoquq mutexessislirining ilgiri sürüshiche, amérika dölet mejlisi ezalirining bu mesilige diqqet qilishi kishilik hoquq depsendichilikining jawabkarliqni sürüshtürüshtiki muhim bir chiqish nuqtisi iken. Amérikadiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning aliy derijilik tetqiqatchisi hénriy shajéwiski 12‏-iyun ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Yüz tonush apparati, köz tonush téxnikisi qatarliq her xil közitish apparatlirini öz ichige alghan teqiblesh téxnikisi shinjangdiki Uyghurlarni basturushta ishlitiliwatqan halqiliq qorallarning biridur. Shunga bu shirketlerge qarshi melum tedbirlerni élish bu rayondiki basturushlargha xatime bérish yolidiki muhim chiqish nuqtisidur.”

Lékin hénriy shajéwiskiyning qarishiche, bu wasitiler Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichilikining jawabkarliqni sürüshtürüshke yéterlik emes iken. U “Yer shari magnitiskiy kishilik hoquq qanuni”, “Yer shari diniy erkinlik qanuni” amérika hökümitining qolidiki ünümlük wasitiler bolsimu, lékin uning nishanliq shexslerge qaritilghanliqini, hazir mexsus Uyghurlarni nishan qilghan bir qanun'gha éhtiyaj barliqini bildürdi. Hénriy shajéwiskiyning ilgiri sürüshiche, “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” ning tézrek maqullinishi zörür iken.

U mundaq deydu: “Bizning hazir dölet mejliside testiqlinishni kütüp turghan ‛Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi‚ nishanliq xitayning shinjangdiki Uyghurlargha qaratqan kishilik hoquq depsendichilikige qarshi turushqa qaritilghan. Uningda tepsiliy qilip amérikadiki shirketlerningla emes, xitaydiki amérika shirketlirining xitayda uning nazaret téxnikisini tereqqiy qildurushigha yardem qilishni cheklesh tilgha élin'ghan. Uningda amérika shirketlirining xitayda basturushqa yardemchi bolidighan herqandaq qurulush türige meblegh sélishi cheklinidu. Shuningdek yene bu qanunda amérikada soda qiliwatqan xitay shirketlirining xitayda kishilik hoquqni depsende qilidighan qurulushlargha ishtirak qilsa émbargo yürgüzülidighanliqi tekitlen'gen.”

Lékin bezi kishilik hoquq mutexessislirining qarishiche, hazir amérika hökümitining “Yer shari magnitiskiy kishilik hoquq qanuni” bilen “Yer shari diniy erkinlik qanuni” ni derhal ishqa sélish waqti iken. Amérika erkinlik sariyining aliy derijilik tetqiqatchisi sarah kuk, tramp hökümiti bu qanunlarni ishqa salghanda bir yaki bir qanche xitay emeldarini jazalapla qalmay, belki bir türküm xitay emeldarlarni jazalishi kérekliki, shuningdila xitaygha küchlük signal béridighanliqini bildürdi. U mundaq deydu: “Bu qanunni ishqa salghanda birdin artuq emeldargha, hetta bir türküm emeldarlargha émbargo qoyush kérek. Shuningdila ulargha bu ish 1-2 emeldarning ishi emesliki heqqide téximu küchlük signal bérip, buning bir türküm kishilerning qilmishi ikenliki we ularning jawabkarliqtin qéchip qutulalmaydighanliqini körsitidu. Shunga shexslerge émbargo qoyush bek muhim, chünki uning béridighan signali nahayiti küchlük bolidu.”

Lékin uning qeyt qilishiche, xitay emeldarlirini jazalashta töwen yaki ottura derijilik emeldarlar bilen cheklinip qalmasliq kérek iken. U, “Bir yaki bir türküm emeldarlarni jazalashta bu töwen derijilik emeldarlar bilen cheklinip qalmasliqi kérek. Bu yuqiri derijilik emeldarlarni öz ichige élishi lazim. Ilgiri ‛magnitiskiy qanuni‚ béyjingdiki töwen derijilik bir emeldargha yürgüzüldi. Buning muhim ehmiyiti bar, chünki bu xitay emeldarlirining teqib qiliniwatqanliqini körsitidu. Bu jehette tramp hökümitige kridit bérish kérek. Nöwette shinjang we xitayning bashqa jaylirida yüz bériwatqan kishilik hoquq depsendichilikining éghirliqini közde tutqanda, uning yadroluq shexslirini jawabkarliqqa tartish muhim. Buningda ‛magnitiskiy qanuni‚ hazir bizning qolimizdiki eng küchlük kozirlarning biri.”

“Bazféd xewerliri” ning ilgiri sürüshiche, nöwette amérikadiki 6 uniwérsitét, 19 pénsiye fondining yuqiriqi ikki xitay shirkitining az dégende biri bilen wasitilik menpe'et munasiwiti bar iken. Amérika kéngesh palata ezasi jef mérkléy “Bazféd xewerliri” ge bergen bayanatida “Xitay hökümitining shinjangda élip bériwatqan kishilik hoquq depsendichilikidin qattiq bi'aram bolmaqtimen. Bu depsendichilik Uyghur musulmanlirini teqiblesh we ularni yighiwélish lagérlirigha qamashta alahide gewdilinip keldi,” dégen. Jef mérkléy “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” ni qollighuchilarning biri bolup, u “Bazféd xewerliri” ge bergen bayanatida yene amérika pénsiye fundilirining bu depsendichilikni téxnologiye bilen teminlewatqan shirketlerge meblegh sélishta jiddiy oylishishi kéreklikini bildürgen.