“Iqtisadshunas” zhurnili: “Uyghurlargha ziyankeshlik qilish insaniyetke qarshi jinayettur”

Muxbirimiz nur'iman
2020.10.16
meschit-sim-tosuq-kamera.jpg Meschitning tamlirigha qoyulghan teshwiqat bayriqi, sim tosuq we bixeterlik kamérasi. 2018-Yili 6-séntebir, qeshqer.
REUTERS

Xelq'aradiki nopuzluq metbu'atlardin bolghan “Iqtisadshunas” zhurnilining bu heptilik muqawisi Uyghurlargha béghishlandi. “Uyghurlarni qiynash-kishilik hoquqtiki yershariwi krizis” dep mawzu qoyulghan bu muqawida yene nurghunlighan ademlerning ghayet zor tikenlik simlargha sanjilip qalghanliqi teswirlen'gen bir parche obrazliq resim arqiliq Uyghurlarning nöwettiki weziyiti obrazliq halda yorutup bérilgen.

“Iqtisadshunas” zhurnilining bu sanida yene tetqiqatchi adriyan zénz teminligen sanliq melumat asasida “Uyghurlargha qiliniwatqan ziyankeshlik insaniyetke qarshi jinayet” mawzuluq bir parche maqalimu élan qilin'ghan. Maqalide qeshqer wilayiti we yerken nahiyeside 2019-yilining axirighiche 880,500 balining yataqliq mektepke orunlashturulghanliqi, bu sanning 2017-yildin buyan 383 minggha yéqin ashqanliqi körsitilgen. .

Maqalide körsitilishiche, yerken nahiyisining texminen 900,000 ahalisi bar bolup, yette yashtin 12 yashqiche bolghan bashlan'ghuch mektep yéshidiki balilar texminen 100,000 din artuq iken. 2018-Yili bu oqughuchilarning 9500 din köpreki “Yekke japaliq” yaki “Qosh japaliq” dep xatirilen'gen. “Yekke japaliq” dégenlik ata-anisining biri tutup kétilgenlerni, “Qosh japaliq” dégenlik ata-anisining her ikkilisi tutup kétilgenlerni körsitidiken.

Bu balilarning hemmisi Uyghurlarning baliliri iken. Tajik qatarliq milletlerdin 11 bala bar iken. Ular omumi nopusining 1 gimu yetmeydiken. Melumatlargha qarighanda, ata-anisi tutulup ketken birmu xitay bala yoq iken.

Maqalidiki sanliq melumatlar bu rayondiki 15 yashtin töwen bolghan 3 milyon'gha yéqin balidin texminen 250 ming balining ata-anisidin biri yaki her ikkisining tutup kétilgenlikidin dérek béridiken.

Xitayning özining höjjetlirige qarighanda, yataqliq mekteplerning nisbiti pütün xitay boyiche izchil 5 pirsentkimu yetmeydiken. Emma Uyghur rayonida yataqliq mektepning kéngiyish nisbiti 2019-yili 30 pirsenttin ashqan.

Yataqliq mektepler nahayiti téz sür'ette kéngeygen. Ularning köpinchisige simliq bixeterlik rishatkiliri ornitilghan. Hetta yesli yéshidiki balilarmu, bir nechche ayliq bolghan bowaqlarmu yataqliq mekteplerge orunlashturulghan iken.

Adriyan zénz ependi bu melumatlar heqqide mundaq dédi: “Yéqinda bayqighan ata-aniliridin ayriwétilgen balilar heqqidiki uchurlargha qarighanda, yataqliq mektep we daril'itamlar izchil köpeygen. Xitay qarighanda qisqa muddetliq tutup tutushni uzun muddetlik yighiwélishqa özgertken. Rayonni pütünley ‛bésiwélish‚ emelge ashqan bolup, xitay Uyghur jem'iyitini ünümlük halda weyran qilghan.”

Xitay hökümiti 2018-yili lagérlarning mewjutluqini ret qilip, ularni “Kespiy terbiyelesh merkizi” dep atighan idi. Lagérdin qutulup chiqqanlarning guwahliq sözlirige qarighanda, lagéridikiler her küni “Shi jinping idiyesi” derslirini ögen'gen. Lagérlar 24 sa'et qattiq nazaret astida iken.

Adriyan zénz ependi xitayning xelq'araning bésimigha qarimastin yene lagérlarni we balilar lagérlirini kingeytiwatqanliqini éytip, mundaq dédi: “Ular dunyagha shinjangning nahayiti zor (2017-yilidin biri) özgergenlikini körsitishke tirishti. Lékin sanliq melumatlar (tutulghanlar heqqqidiki) éship bardi, yéngidin lagérlar quruldi. ‛saqchi döliti‚ Uyghur rayonidiki nazaritini dawamliq kücheytti. Nöwettiki weziyetke qarighanda, béyjing u rayonni pütünley kontrol qilip bolghandek turidu.”

Adriyan zénz ependi xelq'ara jem'iyet Uyghurlarning ehwalini uzundin biri közitip turuwatqan bolsimu, emma muhajirettiki Uyghur jem'iyitining siyasiy tesiri, iqtisadiy küchi ajiz bolghanliqi üchün küchlük döletlerning emeliy heriket qollinishigha tesir körsitelmeywatqanliqini tekitlidi.

Adriyan zénz ependi xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan basturushlirining “Irqiy qirghinchiliq” da'irisige kéridighanliqini tekitlidi. Mezkur maqalide körsitilgen Uyghurlarning balilirini ata-aniliridin ayrip, xitay idé'ologiyi'eside we hetta xitay a'iliride biqishi “Irqi qirghinchiliq” ning asasliq belgilirining biri iken.

U axirida xelq'ara jem'iyet xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan zulumlirini “Irqiy qirghinchiliq” dep étirap qilghanda, andin xitayning siyasetlirini özgertish we hetta xitayning kétngeymichilkini toxtitishqa yol échilidighanliqini otturigha qoydi. U mundaq dédi: “Xitay alliburun iqtisadta köp chiqim tartti, lékin biperwa qiyapette turuwatidu. Yéqin mezgilde buning nahayiti konkrét netijisini körimiz. Eger xelq'ara Uyghurlargha yürgüzülüwatqan zulumni ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep élan qilsa, pütün döletler xitaygha émbargo yürgüzüshi kérek. Xitay barliq eza bolghan organlardin chékindürülidu. Xelq'araliq soda kilishimnamiliri bikar qilinidu. Siyasiy jehettin xitayning qilmishliri eyiblinidu. Xitayning tewelikige kérip, Uyghurlarni qutquzidighan héchqandaq bir sistéma yaki organ yoq. Lékin xitayni iqtisadiy, siyasiy we diplomatik jehetlerdin yétim qaldurush arqiliq xitayning zulumini toxtitishqa bolidu, dep qaraymen.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.