FIFA Ning dunya kulublar putbol musabiqisini xitayda ötküzüsh qarari lagérlar seweblik tenqidke uchridi

Muxbirimiz erkin
2019.10.25
FIFA-shangxey-xitay.jpg FIFA Ning prézidénti gi'anni infantino (solda) muxbirlarni kétiwélish yighinida sözlimekte. 2019-Yili 24-öktebir, shangxey.
AFP

Xelq'ara putbol fédératsiyesi 24‏-öktebir küni xitayning shangxey shehiride axbarat élan qilip, 2021‏-yili ötküzülidighan dunya kulublar putbol musabiqisining sahibxaniliq hoquqining xitaygha bérilgenlikini jakarlidi. Melum bolushiche, musabiqide dunyadiki eng küchlük 24 putbol kulubi chémpiyonluqni talishidiken. Bu musabiqining xelq'ara putbol fédératsiyesige zor maliye kirimi élip kélidighanliqi ilgiri sürülmekte.

Lékin xelq'ara putbol fédératsiyesining qarari xelq'ara kechürüm teshkilati, kishilik hoquq közitish teshkilati, merkizi yawropadiki musteqil putbol birleshmisi qatarliq kishilik hoquq we tenterbiye organlirining tenqidige uchrimaqta. Ularning ilgiri sürüshiche, xelq'ara putbol fédératsiyesining qarari 3 milyondek kishini lagérlargha qamap, ularning insan heqlirini éghir depsende qiliwatqan xitaygha uning bu réyalliqni yoshurup, özini dunyagha échiwétilgen, keng qorsaq bir dölet süpitide tonutushi üchün purset yaritip béridiken.

24‏-Öktebir shangxeyde ötküzülgen axbarat yighinida fédératsiye prézidénti gi'anni infantino, sahibxaniliq hoquqining xitaygha bérilishining putbolchiliqtiki “Tarixiy bir qarar” ikenlikini ilgiri sürgen. U ötken hepte xitay re'isi shi jinpingning uning bilen xitayning wuxen shehiride körüshüp, musabiqining xitayda ötküzülüshini qollaydighanliqini bildürgenlikige teshekkür éytidighanliqini tekitligen. U: “Halbuki, bizning bügünki qararimiz putbolchiliqtiki tarixiy bir qarar. Chünki xelq'ara putbol fédératsiyesi kéngishi bügün dunya kulublar putbol musabiqisi sahipxanliqining xitaygha bérishini birdek awaz bilen qarar qildi,” dégen.

Xelq'ara putbol fédératsiyesi özining bu qararini élan qilishning sel aldida xelq'ara kechürüm teshkilatining en'gliye shöbisi bayanat élan qilip, xitayning 3 milyondek Uyghurni “Qayta-terbiyelesh lagérliri” da tutup turuwatqanliqi, shunga sahibxaniliq hoquqining xitaygha bérilmesliki kéreklikini tekitligen idi. Mezkur teshkilatning mes'ul xadimi la'uri xanna 24‏-öktebir ziyaritimizni qilip, xitayning bu pursetni suyi'istémal qilishi mumkinlikini, tereplerning uningdiki kishilik hoquq mesilisini tenqid qilishi kéreklikini bildürdi. La'uré xanna mundaq deydu: “Xitay da'iriliri bu musabiqini bu dölettiki omumiy yüzlük mewjut nazaret tüzümi, öktichilerni tutqun qilish, shinjangda Uyghurlarni keng kölemlik qamashtek réyalliqni yoshurup, özige (xitay) échiwétilgen, keng qorsaq bir dölet, dégen bir obraz tikleshtiki purset, dep qaraydighandek qilidu. Xelq'ara putbol fédératsiyesi xitayning dehshetlik kishilik hoquq xatirisige qarita özining küchlük tesir küchini ishqa sélip, uning kishilik hoquq weziyitini özgertishke tirishchanliq körsitishi kérek.”

La'uré xannaning tekitlishiche, “Xitayning sahibxaniliqidiki dunya kulublar putbol musabiqisige qatnishidighan herqandaq bir kulub, putbolchi, trénir yaki arqa sep xadimining hemmisi xitaydiki kishilik hoquq mesilisini sözleshke teyyarliq qilip qoyushi kérek,” iken. Xelq'ara kechürüm teshkilati özlirining musabiqige qarshi emeslikini, lékin bu xil musabiqiler kishilik hoquqqa bolghan diqqetni bashqa yaqqa burashqa ishlitilmesliki kéreklikini tekitligen. Mezkur teshkilatning qarishiche, “Musabiqe teshkilligüchi organlar yaki sahipxan döletler bu xil pa'aliyetlerni kishilik hoquqqa emel qilish, uni yaxshilashning bir pursiti,” dep qarishi kérek iken.

Kishilik hoquq közitishi teshkilatining qarishiche, xelq'ara putbol fédératsiyesi xitay mesiliside ikki xil ölchem qollanmaqta iken. Mezkur teshkilatning asiya ishlirigha mes'ul diréktori sofiye richardson 24‏-öktebir ziyaritimizni qobul qilghanda xelq'ara putbol férédiratsiyesining qararini tenqidlep mundaq dédi: “Xelq'ara chong tenterbiye teshkilatliri xitay mesilisidimu kishilik hoquq ölchemliride meydani éniq bolushi kérek. Xelq'ara putbol fédératsiyesi téxi yéqindila iranning 40 yildin béri dawamliship kelgen ayallarning putbol meydanida musabiqe körüshini cheklesh qararining bikar qilinishida türtkilik rol oynidi. Epsuski, xelq'ara putbol fédératsiyesi xitaygha kelgende shundaq qilmaydu. U néme üchün bundaq mesililerni xitay bilen sözleshmeydu? amérika waskétbol jem'iyiti buning yene bir misali. Waskétbol jem'iyitining diréktori adam silwér pikir erkinlikining muhimliqi, jem'iyet xadimlirining pikir erkinlikini tosmaydighanliqini bildürgen bolsimu, lékin uning shinjangdiki meshiq merkizi taqalghini yoq. Men hazirgha qeder uning xitay bilen bolghan tijariy munasiwetliridiki istiragiyesini özgertkenlikini anglap baqmidim.”

Sofiye richardsonning ilgiri sürüshiche, xelq'ara putbol fédératsiyesige oxshash organlar kishilik hoquq mesilisige kelgende döletlerge qarap mu'amile qilmaqta iken. U: “Biz bu mesilide shu mentiqiliq xulasini chiqiralaymiz, buningda bu organlar heyran qalarliq derijide döletlerge qarap mu'amile qilish pozitsiyesi tutmaqta. Kishilik hoquq bésimi ishlitish asan bolghan döletlerge bésim ishlitip, qiyin bolghan döletlerni sinapmu baqmaywatidu,” dédi.

Lékin xelq'ara putbol fédératsiyesining prézidénti gi'anni infantino 24‏-öktebir shangxeyde ötküzülgen axbarat yighinida bu heqtiki bir so'algha jawab bérip, xelq'ara putbol fédératsiyesining dunyadiki ixtilaplarni hel qilish wezipisi yoqluqini tekitligen. U bu sözlerni “Nyu-york waqti géziti” muxbirining xelq'ara putbol fédératsiyesining nizamida sahibxaniliq hoquqi bérilidighan döletlerning kishilik hoquq weziyiti nezerge élinishi telep qilinidighanliqi, uning bu qétimqi musabiqisining sahibxaniliqini xitaygha bérishni qarar qilishta bu nuqtini nezerde tutqun-tutmighanliqi heqqidiki so'aligha bergen jawabida tekitligen.

U mundaq dégen: “Dunyaning hemme yéride, dunyadiki nurghun döletlerde ixtilap mewjut. Téxi yéqindila chilida ixtilap yüz bérip, nurghun adem öldi. Bundaq ishlar 4 milyon nopusi bar 2 milyon musapir yashawtqan liwandek dölettimu yüz bermekte. Bir qanche yüz ming musapir yawropagha éqip kiriwédi, zor mesilige aylandi. Dunyaning her qaysi jayliridiki döletler müshkül bir waqit, müshkül bir dewrde turmaqta. Dunyadiki ixtilaplarni hel qilish xelq'ara putbol fédératsiyesining wezipisi emes. Bu uning wezipisi emes. Uning wezipisi putbol musabiqilirini orunlashturush, pütün dunyada we dunyadiki barliq döletlerde putbolni tereqqiy qildurushtur.”

Lékin gi'anni infantinoning sözi kishilik hoquq közitish teshkilatidiki sofiye richardsonning qattiq tenqidige uchridi. Sofiye richardsonning ilgiri sürüshiche, héchkim uning dunyadiki ixtilaplarni hel qilip bérishini kütmeydiken. Sofiye richardson uning xelq'ara putbol fédératsiyesining nizamnamisidiki kishilik hoquqqa alaqidar belgilimilerge emel qilishini kütidighanliqini bildürdi. Richardson mundaq deydu: “Infantinoning dunyadiki ixtilaplarni hel qilish xelq'ara putbol fédératsiyesining wezipisi emes, dégen sözige kelsek uning bu sözi toghra. Héchkim xelq'ara putbol fédératsiyesining dunyadiki ixtilaplarni hel qilip bérishini kütmeydu. Biz peqet xelq'ara putbol fédératsiyesining öz ixtiyarliqi bilen üstige alghan b d t ning kishilik hoquq toghrisidiki alaqidar ölchemlirige emel qilish heqqidiki mejburiyitige shundaqla uning özi chiqarghan döletlerge sahibxaniliq hoquqi bérishte ularning kishilik hoquq weziyitini nezerge élish toghrisidiki ölchimige emel qilishini kütimiz.”

Xelq'ara putbol fédératsiyesi béyjingning 2022‏-yilliq qishliq olimpik musabiqisige sahibxaniliq qilish hoquqini bikar qilishni telep qiliwatqan bir mezgilde xitaygha dunya kulublar putbol musabiqisige sahibxaniliq qilish hoquqi berdi. Uyghur kishilik hoquq teshkilatlirining ilgiri sürüshiche, 3 milyondek Uyghurni tutqun qilip, ularning kishilik hoquqini depsende qiliwatqan xitaydek bir döletning olimpik musabiqisi yaki dunya putbol musabiqisi ötküzüsh salahiyiti yoq iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.