Amérika dölet mejlisining guwaliq yighinida “Uyghur mejburiy emgikini cheklesh qanun layihesi” ning tézraq maqullinishi telep qilindi

Muxbirimiz erkin
2021.07.15
chris-smith-summit.jpg
Photo: RFA

Amérika hökümiti ‍ötken bir hepte ichide bir qatar tedbirlerni yolgha qoyup, xitayning Uyghurlarni basturushigha qarita jazalashni kücheytken. Shuning bilen bir waqittta yene amérika dölet mejlisimu guwahliq yighinlirini ötküzüp, shahitlar, pa'aliyetchiler we alaqidar hökümet tarmaqlirining bu jehettiki teklip pikirlirini anglighan. Amérika awam palatasining tom lentos kishilik hoquq komitéti 13-iyul chaqirghan guwahliq yighinida guwahliq bergüchiler amérika hökümiti we dölet mejlisining téximu konkirét tedbirlerni élishini, alaqidar qanun layihelirini tézraq maqullishini telep qilghan.

“Dunyaning her qaysi jayliridiki diniy erkinlik ewali” namliq mezkur guwahliq yighini, baydén hökümiti bu hepte ichide “Irqiy qirghinchiliq” doklati élan qilish, xitay karxanilirigha ‍imbargo yürgüzüsh, “Soda körsetmisi” élan qilip, amérika karxanilirini agahlandurush qatarliq jazalash tedbirlirini yürgüzgen mezgilde ötküzülgen.

Tom lentos kishilik hoquq komitétining qosh re'islirining biri, awam palata ezasi kristofér simisning riyasetchilikidiki bu yighinda amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining re'isi neydin mé'anza guwahliq bérip, baydén hökümitining musapirlarni qobul qilishni tézlitishini telep qilghan.

Neydin mé'anza prézidént baydénning bu yil 4-‍ayda prézidéntliq qararigha imza qoyup, musapir qobul qilidighan dölet we rayonlargha tüzitish kirgüzgenliki, uning 5-ayda bu yilliq musapir qobul qilish sanini 15 mingdin 62 ming 500 ge chiqarghanliqini bildürüp, mundaq dégen: “Biz hökümettin eng qebih usullardiki diniy ziyankeshliklerdin hayat qalghuchilarni ‍öz ige alghan asan ziyankeshlikke uchrighuchi musapirlarni aldin oylishishni telep qilimiz.”

Prézidént baydén bu yil 2-ayda élan qilghan bu yilliq musapir qobul qilish pilanida Uyghurlarni aldin oylishidighan musapirlar qatarigha kirgüzgen idi.

Neydin mé'anza guwahliq yighinida yene dölet mejlisining “Uyghur mejburi emgikini cheklesh qanun layihesi” ni tézraq maqullishini telep qilghan. ‍U “Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti teripidin tewsiye qilinip, dölet mejlisining maqullishini kütüp turghan diniy erkinlikke éghir xilapliq qilishqa inkas qayturush teriqissidiki bir qanche qanun layihesi bar. Bular Uyghur mejburi emgikini cheklesh qanuni, ukr'iniye diniy erkinlikni qollash qanuni we wéytnam kishilik hoquq qanunlirini ‍öz ichige ‍alidu. Biz hemminglarni bu qanun layihelirige we bashqa alaqidar qanunlargha yéqindin köngül bölüshke chaqirimiz,” digen.

Neydin mé'anza bu chaqiriqni qilip bir kündin kéyin amérika kéngesh palatasi “Uyghur mejburi emgikini cheklesh qanun layihesi” ni mutleq köp awaz bilen maqullighan. Bu qanun layiheside Uyghur ‍élida ishlepchirilghan mehsulatlarning amérikagha import qilinishi cheklen'gen.

Yighinda yene amérikadiki “Xitay yardem jem'iyiti” ning mes'uli fu shyuchyu (bab fu) guwahliq bérip, amérikaning téximu konkirét tedbirlerni qollinishi, béyjing qishliq olimpik musabiqisini bayqut qilishni we “Uyghur mejburiy emgikini cheklesh qanun layihisi” ni maqullashni telep qilghan.

Fu shyuchyu mundaq dégen: “Biz konkirét tedbir qollinishimiz kérek. Men re'is, awam palata ezasi kristtofér simisning qishliq olimpikni omumiyyüzlik bayqut qilish pikirini qollaymen. Chünki irqiy qirghinchiliq we ‍insaniyetke qarshi jinayet sadir qilghan bir döletning ‍özlikidin barawerlik we erkinlikni teshebbus qilidighan olimpik musabiqisigha sahipi'anliq qilish salahiyiti bolmaydu. Men yene dölet mejlisini Uyghur mejburiy emgékini cheklesh qanun layihesini téz maqullap, xitay kompartiyesining keng kölemlik mejburiy emgek sistémisigha qarshi turushqa chaqirimen.”

Fu shyuchyu yene xitayda sistémiliq adem ichkiy eza etkeschilikining keng kölemlik mewjut ikenliki höjjetler bilen delillen'genliki, amérikaning “Yer shari magnétiski qanuni” ni ishlitip, buning mes'ullirini jawapkarliqqa tartishni telep qilghan.

Fu shyuchyu mundaq dégen: “Hazir ürümchi ayrodromida Uyghurche we xitayche ikki xil tilda ‛ichkiy eza téz yötkesh ‍ötkili‚ dep yézilghan belge bar. Bu bizde téz yötkesh ötkili tesis qilghudek her küni qanchilik ichki eza yötkilidu, bu iz-déreksiz yoqap ketken minglighan yaki yüzminglighan kishilerning aqiwiti néme bolidu, dégen so'allarni peyda qilidu,” dégen.

Gülzire awulqan bu qétimqi yighinda guwahliq bergen lagér shahitlirining biri. U guwahliq sözide lagérdiki ayallarning sistémiliq we teshkillik basqunchiliqqa uchraydighanliqini ‍éytqan.

U mundaq deydu: “Men özüm körgen eng qorqunchluq ishlarning biri, xitay kompartiyesining jaza lagérining ichide sistémiliq, teshkillik basqunchiliq sistémisi yürgüzidighanliqidur. Men qarawullarning ularni kichik öyge ewetkendin kéyinki yigha-zarilirini anglidim, xenzuche sözleydighan erler ulargha basqunchiliq qildi. Qarawullar bu iplas erler ketkendin kéyin da'im manga bu ayallarni mejburi yughuzatti.”

Uning ‍éytishiche, u qamalghan lagér 4 derijige bölün'gen bolup, qarawullar lagérdikilerning yighlishigha ruxset qilmaydiken. U yighlighanlarning “Xata we namuwapiq ‍idiyelerni yuqturiwalghan” dep qarilip, “Yolwas orunduq” qa 14 sa'et olturghuzup qoyulidighanliqi yaki tüzümi téximu qattaq bashqa lagérgha yötkiwétidighanliqini bildürgen. Uning éytishiche, bu uning “Hayatidiki eng éghir qa'ide-tüzüm” ‍iken.

Yighinda awam palata ezasi kristofér simis, dunya 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisigha teyyarliq qiliwatqan bir waqitta shi jinpingning Uyghur musulmanlirigha we bashqa az sanliq milletlerge qarita “Irqiy qirghinchiliq” élip bériwatqanliqini bildürgen.

U mundaq dégen: “Shi jinpingning irqiy qirghinchiliqi milyonlighan Uyghurlarni jaza lagérlirida mejburiy ghayib qiliwétish, Uyghur ayallirini mejburiy tughdurmasliq, balisini mejburiy chüshürüwétish, Uyghur balilirini tutqun qilip a'ilisidin yiraq yétimxanilargha orunlashturush, ularning ata-anisi qiyin-qistaqta qalghan ehwalda balilirini Uyghur bolmighan muhitta terbiyelesh qatarliqlarni öz ichige alidu.”

Kristofér simisning éytishiche, amérika döletler bilen bolghan öz-ara munasiwetliride kishilik hoquqni, bolupmu diniy erkinlikni iqtisadiy we bixeterlik mesilisi bilen baghlap mu'amile qilishi, shundaqla “Négizlik insaniy izzet-hörmetni qoghdash toghrisidiki wedisini choqum yuqiri orun'gha qoyushi kérek” iken.

Tom lentos kishilik hoquq komitétining ékranda ‍ötküzülgen bu qétimqi yighinigha awam palata ezasi jéymis mikgowérn, sheléy jekson qatarliqlar qatniship, ‍özlirining Uyghurlar weziyiti, shundaqla iran, négiriye, türkiye, pakistan qatarliq döletlerning diniy erkinlik weziyiti toghrisiki pikir we pozitsiyelirini ipadiligen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.