Rus, özbék qazaq we tatar pa'aliyetchiler “Uyghur qanuni” gha inkas bildürdi

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2020.06.23
trump-bash-barmaq.jpg Amérika prézidénti donald tramp mariland shtatidiki birleshme baza andréwstin yolgha chiqishtin burun bash barmiqini chiqardi. 2020-Yili 23-iyun, washin'gton.
AFP

Melum bolushiche, amérika qoshma shtatliri prézidénti donald trampning yéqinda “2020-Yilliq Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanun layihesi” ni imzalighanliqi heqqide bes-munaziriler yenimu dawam qilmaqta. Bu weqe ammiwi axbarat wasitiliride asasiy témilarning birige aylanmaqta.

“Lénta ru” yéngililar agéntliqida élan qilin'ghan “Tramp Uyghurlarning azabliri üchün xitaygha qarshi émbargolar toghriliq qanunni imzalidi” namliq maqalida éytilishiche, bu qanun xitaydiki Uyghurlarning we bashqimu az sanliq milletlerning étnikiliq özgichilikini we diniy itiqadlirini yoqitishni meqset qilghan halda terbiyilesh lagérlirini, mejburiy emgekni, nazaret qilishni yolgha qoyghan xitay emeldarlirigha qarshi émbargolar yürgüzüshni meqset qilidiken.

“Rossiyskaya gazéta” da bérilgen “Tramp “Uyghurlarning azabliri” üchün xitaygha gha qarshi émbargolar toghriliq qanun imzalidi” dégen maqalida xitayning gherbiy-shimalida zich olturaqlashqan hem islam dinigha étiqad qilidighan Uyghurlarning mezkur qanunda tilgha élin'ghanliqi körsitilgen. Maqalida déyilishiche, xitay da'iriliri Uyghurlarning hoquqlirini da'iliq buzup, milyonlighan Uyghurlarni “Terbiyilesh lagérliri” gha qamiwalghan iken.

Rusiyening yene bir inawetlik metbu'atlirining biri “Kommérsant” gézitide “Tramp xitaydiki Uyghurlarning ehwali sewebidin émbargolar toghriliq qanun'gha imza qoydi” namliq maqale élan qilin'ghan bolup, uningda Uyghurlarning sherqiy türkistanning, yeni hazirqi shinjang-Uyghur aptonom rayonining yerlik türkiy xelqi hem musulman sünniyler ikenliki otturigha qoyulghan. Maqalide yene milyondin oshuq musulmanlarning xitay emeldarliri teripidin lagérlarda tutulup, ten jazalirigha, haqaretlerge uchrawatqanliqi tilgha élin'ghan.

Qirghizistanning “Élgézit” axbarat agéntliqida élan qilin'ghan “A q sh prézidénti xitaydiki Uyghurlarning azabliri üchün émbargolar toghriliq qanunni imzalidi” dégen maqalide éytilishiche, may éyining axirlirida amérika xitayning 33 shirkiti we teshkilatini qara tizimgha kirgüzgeniken. Buninggha xitayning Uyghur we bashqimu musulman milletlerni ezgenliki seweb bolghan. Buningdin tashqiri, amérika xitayni korona wirusi yuqumidiki aqiwetlirini yoshurup, uning dunyagha tarqilishida, shundaqla xitayning xongkonggha da'ir “Dölet xewpsizliki qanuni” ni qobul qilish pilanlirida eyibligen.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan kishilik hoquq boyiche qazaqistan byurosining diréktori éwgéniy jowtis ependi mundaq dédi: “Aldi bilen shuni tekitlesh kérekki, amérika hökümiti pat-patla kishilik mesilisini siyasiy usul süpitide paydilinidu. Peqet amérikala emes, gherb ellirimu buning adettiki siyasiy jeryanlar bilen baghlashturidu. Emma buningda yaman héch nerse yoq. Dunyada chong siyaset höküm süridu. Eger bu siyaset kishilik hoquqni qoghdashqa yardem qilsa, elwette, bu yaxshi. Shinjang-Uyghur aptonom rayonidiki éghir ehwal bizge yaxshi melum. Uyghur xelqining paji'elik teqdiri bu bügünki kündila boluwatqan ish emes. Buninggha köp waqit boldi. Kéyinki waqitlarda Uyghur we bashqa musulman xelqlerge séliniwatqan azablar sewebidin ehwal téximu keskinliship ketti. Shuning bilen bir waqitta amérika we xitay otturisidiki munasiwetlermu jiddiyleshti. Rusiye bolsa, chetke chiqiwaldi. Bu qanun siyasiy ene shu ikki memliket arisidiki riqabetning bir qismini eks ettüridu. Emma bu xitayning shinjangdiki siyasitige qattiq tesir qilidu, dep oylimaymen. Shundaqtimu amérika oxshash chong bir memliketning Uyghurlarning bügünki éghir ehwaligha köngül bölüshi bu yaxshi.”

Rusiyening moskwa shehiride turidighan kishilik hoquq pa'aliyetchisi behram hemrayéf amérikaning Uyghur xelqining, Uyghur musulmanlirining heq-hoquqlirini qoghdaydighan qanun turghuzup, xitay emeldarlirigha qarshi émbargolar élan qilin'ghanliqining chong weqe ikenlikini bildürüp, mundaq dédi: “Elwette, bu émbargolargha ottura asiya döletliri we shundaqla türkiye, se'udiye erebistani oxshasha musulman memliketler qoshulup, qollap-quwetlishi kérek idi. Emma ularning buninggha étibar bermigenliki, elwette, bizni teshwishke salidu. Lékin amérika döliti bu mu'emmaning qanchilik jiddiy ikenlikini hemde Uyghur xelqining ehwalining qanchilik éghir ikenlikini kördi hem buni téz arida toxtitish qararigha keldi. Shuning üchün biz amérikaning bu herikitige qoshulup, qollap-quwetlishimiz lazim.”

Ziyaritimizni qobul qilghan tonulghan qazaq adwokati shingqu'at bayjanof ependi mundaq dédi: “Amérika qoshma shtatlirining Uyghurlarning mesilisi boyiche alghan qanun layihisi bu nahayiti muhim we nahayiti chong tarixiy höjjet bolup hésablinidu. Dunyadiki eng aldinqi qatarliq yette démokratik döletlerning eng chong karwan béshi bolghan amérikaning mundaq qanun layihesini qobul qilishi xushallinarliq ehwal. Biz Uyghur xelqining erkinlik üchün yürgüzgen axirqi yüz yil ichidiki küreshliride köp qurbanlarni bergenlikini yaxshi biliwatimiz, körüwatimiz. Bu qanun layihesi ene shu küreshlerning bir netijisi, dep hésablaymen. Uyghur xelqi özining erkinliki, enenilirini saqlap qélish üchün küresh qilmighan bolsa, qan tökmigen bolsa, amérika undaq qanun qobul qilmighan bolatti. Uning qobul qilinishi Uyghur xelqining we bashqimu sherqiy türkistandiki milletlerning erkinlik üchün kürishige bolghan hörmet, dep bilimen.”

Shingqu'at bayjnof yene Uyghurlarning qedimidin tartip öz döletlirini qurup kelgen bay medeniyetke ige xelq ikenlikini, shuning üchün Uyghurlarning bügünki künde öz musteqilliqini élip, öz aldigha memliket qurushqa hoquqluq ikenlikini bildürdi.

Hazir rusiye fédératsiyesi terkibidiki tataristan jumhuriyitining paytexti qazan shehiride turidighan pütün tatar jem'i'etliri merkizining re'isi ferit zakiyéf ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, mundaq dédi: “Uyghurlar erkinlikni, özlirining musteqil memlikitini qurushni xalaydu. Bu chüshinishlik, elwette. Hazir birinchi nöwette yighiwélish lagérlirida yatqan barliq Uyghurlarni we bashqimu türk-musulman xelqlerni xitay boshitip, özining qirghinchiliq siyasitini toxtitishi lazim. Buning üchün amérikaning bu herikitige birleshken döletler teshkilati, shundaqla rusiye, firansiye, en'gliyege oxshash chong memliketler qoshulushi kérek, dep oylaymen. Uyghurlar üstidin yürgüzülüwatqan qirghinchiliqni téz arida toxtitish kérek. Biz Uyghurlarning erkinlik üchün kürishini qollaymiz. Biz Uyghurlargha erkinlik tileymiz. Yashisun erkin Uyghuristan!”

Igilishimizche, 2018-yili 26-dékabirda qazanda 12 kishilik naraziliq namayishi élip bérilghandi. Ene shular qatarida ferit zakiyéfmu bolup, namayishchilar qollirigha plakatlarni kötürüp, xitayning Uyghur diyaridiki Uyghur, qazaq, qirghiz we bashqa türkiy milletlerni atalmish yighiwélish lagérlirigha qamap, mejburiy yosunda ménge yuyush terbiyisi élip bériwatqanliqini qattiq eyibligen.

Shu yilning 21-noyabir küni qazandiki xitay bash konsulxanisi aldida yalghuz kishilik namayish ötküzüp, xitayning Uyghur élidiki basturush siyasitini eyibligen tatar yashlirining “Azadliq” ittipaqining ezasi rafik karimullin ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Men Uyghurlarni qoghdashqa qaritilghan bu qanunni qollaymen. Hazir xitayning Uyghurlargha nisbeten qaratqan heriketliri bu wehshiliktur. Chünki Uyghurlar özlirining milliy enenilirini, diniy itiqadini, medeniyitini saqlap qélishqa tirishiwatidu. Xitay bolsa buninggha yol qoymaywatidu. Amérika kéyinki waqitlarda hakimmutleq tüzümlerge qarshi küresh yürgüzüp, démokratiye qedriyetlirini qoghdawatqan bir dölet süpitide meydan'gha chiqti. Shundaqla u mustemlike astida yashawatqan xelqlerni azad qilish heriketlirinimu élip bériwatidu. Men Uyghur xelqige mushu azablardin qutulup, erkinlikke chiqishini tiligen bolar idim.”

Melum bolushiche, 17-iyun küni “2020-Yilliq Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanun layihisi” ning amérika prézidénti teripidin imzalinip, uning resmiy qanun'gha aylinishi muhajirettiki Uyghurlarni, shu jümlidin ottura asiyadiki Uyghurlarni chong hayajan'gha böligen iken. Bu mesile köpligen ijtima'iy taratqularda toxtimay muhakime qilinmaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.