Teywen parlaménti Uyghur alaqe guruppisining sadasi: “Teywen'ge kishilik hoquq, Uyghurlargha erkinlik!”

“Teywen parlaménti Uyghur alaqe guruppisi” qurulush yighini körünüshi. 2024-Yili 27-iyun, teybéy

“Teywen parlaménti Uyghur alaqe guruppisi” bügün'ge qeder chet el parlaméntlirida her xil namlarda qurulghan sekkizinchi “Uyghur dostluq guruppisi” dur. Bu guruppining mushu nöwetlik re'isi shén boyang “Teywen béyjingning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilishi, shundaqla uning tibet we xongkongdiki kishilik hoquq depsendichiliklirige qarap turmasliqi kérek. Eger teywen bügün ornidin turmisa, uning buningdin kéyin ornidin turush pursiti bolmaydu” dégen.

Teywendiki “Yéngi söhbet xewerliri” (Newtalk新聞) torining 27-iyundiki xewiride éytilishiche, démokratiye we erkinlikni heqiqiy türde ishqa ashurushta ching turush we Uyghurlarni emeliy heriketler bilen qollash üchün, teywen parlaméntining hakimiyet béshidiki démokratiye we ilgirilesh partiyesining bu nöwetlik parlamént ezasi shén boyangning bashchiliqida 27-iyun küni “Teywen parlaménti Uyghur alaqe guruppisi” ning dawamlashturulup qurulghanliqi élan qilin'ghan.

“Xitayni irqiy qirghinchiliq bilen eyiblesh kérek: shén boyang ‛teywen parlaménti Uyghur alaqe guruppisi‚ni dawamlashturdi” serlewhelik mezkur xewerde, yéqinqi yillardin buyan xitay hökümitining xongkong, tibet we Uyghur élidiki kishilik hoquq depsendichiliki we basturush siyasiyitining künsayin küchiyiwatqanliqi tilgha élin'ghan. Shuningdek nöwette xelq'ara jem'iyette xitayning zulmigha duch kéliwatqan xongkongluqlar, tibetler we Uyghurlarni qollash üchün, türlük konkrét heriketler élip bériliwatqanliqi tilgha élin'ghan.

“Teywen sherqiy türkistan jem'iyiti” ning (TETA) re'isi, adwokat xé chawdong (何朝栋) ependining bildürüshiche, “Teywen parlaménti Uyghur alaqe guruppisi” 2021-yili 4-ayning 23-küni resmiy tesis qilin'ghan bolup, her töt yilda parlamént ezalirining yéngilinishi seweblik mezkur guruppining re'islik wezipisini ötewatqan kishilermu özgiridiken. Bu nöwetlik re'islikni teywen parlaméntining bu nöwetlik ezasi shén boyang ependi dawamlashturup öz üstige alghan.

U bu heqte chüshenche bérip munularni izahlap ötti: “Bügünki künde ‛teywen parlaménti Uyghur alaqe guruppisi‚ ning dawamlashturulushi bizning élip bériwatqan xizmitimizning izchilliqini we bizdiki bu xizmetke bolghan zor mes'uliyet tuyghusini körsitidu. Chünki bu bizning ‛mezlumlarning kishilik hoquq‚ mesililirige dawamliq köngül bölüwatqanliqimizni hemde diqqet qilidighanliqimizni bildüridu. Buning eng konkrét bir misali 2022-yili 12-ayning 27-küni teywen parlaméntining qarar maqullap, xitayning atalmish shinjang yeni, sherqiy türkistanda yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitini delillep chiqqanliqidur. Bu asiya döletliridiki parlaméntlar ichide teywen parlaméntining tunji bolup xitayning sherqiy türkistanda élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqini étirap qilishi hisablinidu.”

Xia Xiaohua

Xewerde éytilishiche, “Teywen parlaménti Uyghur alaqe guruppisi” ning re'isi shén boyang pütün dunyadiki démokratik döletlerning öz küchini birleshtürgendila, andin istibdatliqning tajawuzigha taqabil turalaydighanliqini tekitligen. Shuningdek yene, teywen parlaméntining kishilik hoquq mesilisige awaz chiqiripla qalmay, belki kishilik hoquqning teywen parlaméntining tashqi siyaset küntertipige kirgüzülüshini ümid qilidighanliqini bildürgen.

Adwokat xé chawdongning bildürüshiche, “Teywen parlaménti Uyghur alaqe guruppisi” ning bu nöwetlik re'isi shén boyang ependi, siyasiy, diplomatiye, pen-tetqiqat we qanun saheliride pishqan bir siyasiyon iken, shundaqla teywen parlaméntining intayin iqtidarliq yash ezaliridin biri iken. U sözide, yighin ehlining birdek “Teywen'ge kishilik hoquq, Uyghurlargha erkinlik” dep towlighan sho'arining teywenning kishilik hoquq we Uyghurlarning erkinlik mesilidiki négizlik nuqta ikenlikini sherhiyilep ötti.

U bu heqte mundaq deydu: “Elwette, teywen emeliyette xitay gomindang hakimiyitining teywende qaldurghan bir qisim nachar asaretliridin qutulushi, yeni téximu éniq qilip élip éytqanda, teywen choqum asiyadiki kishilik hoquq döliti bolushtek örnekni ilgiri sürüshi kérek. Nöwette teywende söz erkinliki we kishilik hoquqqa da'ir ammiwi teshkilat-guruppilarning ilgiri sürüwatqan mesililirini qanunlashturush üchün her xil emeliy heriketler élip bériliwatidu. Bundaq shara'itta hazir hemme adem kishilik hoquqning omumlashturulghan ortaq qimmitini yaritishta dunyadiki herqaysi démokratik döletler bilen bolghan alaqini kücheytishni we chongqurlashturushni xalaydu. Shunga teywendiki kishilik hoquq mesilisi bizning uzundin buyan ilgiri sürüwatqan nishanimizdur. Elwette, Uyghurlarning erkinlik mesilisi heqqide toxtalghinimizda sherqiy türkistan rayoni we Uyghurlar erkinlikke érishishi we négizlik kishilik hoquqqa ige bolushi kérek. Chünki biz bundin 80 yil ilgiri, yeni 1933-yili we 1944-yili 11-ayning 12-küni sherqiy türkistan jumhuriyitining qurulghanliqini we musteqil bir döletning dunyagha jakarlan'ghanliqini bilimiz. Nahayiti roshenki, musteqil bir dölet qurulghandila shu dölet puqralirining asasiy kishilik hoquqi heqiqiy kapaletke ige bolalaydu.”

27-Iyun küni teywende “Uyghur alaqe guruppisi” ni dawamlashturush qurulush murasimigha qatnashqan yaponiye Uyghur jem'iyitining sabiq re'isi ilham mexmut, mezkur guruppining chet el parlaméntlirida her xil namlarda qurulghan sekkizinchi “Uyghur dostluq guruppisi” ikenlikini eskertip ötti. U sözide yene özining biwasite tirishchanliq körsitishi netijiside 2012-yili 4-ayning 26-küni 62 neper parlamént ezasidin teshkil tapqan “Yaponiye parlaménti Uyghur dostluq gurupisi” ning qurulghanliqini tekitlep ötti. U, teywen parlaméntida qurulghan “Uyghur alaqe guruppisi” ning teywendiki 24 neper parlamént ezasining qollishi bilen qurulghanliqini eskertip ötti.

Uning qarishiche, kishilik hoquq we erkinlik mesiliside teywen parlaméntining Uyghurlarni qollishi tolimu qimmetlik iken.

Teywen “Yéngi söhbet xewerliri” torining bu heqtiki xewiride éytilishiche, “Teywen parlaménti Uyghur alaqe guruppisi” ning wezipisi, Uyghur kishilik hoquqini qollaydighan her qaysi dölet mejlisliri bilen hemkarliship, mejburiy emgek mehsulatlirining teywen'ge kirishini cheklesh qatarliq ishlarni emeliyleshtürüsh, shundaqla “Mezlumlarning kishilik hoquqigha köngül bölüsh” ni teywen parlaméntining tashqi ishlar küntertipidiki eng muhim mesile qatarigha kirgüzüsh bolidiken.

Adwokat xé chawdongning éytishiche, nöwette “Teywen parlaménti Uyghur alaqe guruppisi” ning bir tereptin xelq'aradiki démokrat teshkilatlarning qollishigha ériship, ular bilen birliship ortaq bir gewde teshkillishi, xitay kompartiyesining irqiy qirghinchiliq siyasitini toxtitishi üchün tolimu zörür iken. Yene bir muhim mesile shuki, mezkur guruppining xizmet nishanliridin biri, teywende tüzülgen qanun-permanlar arqiliq Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirining teywen'ge kirishini tosush, shuningdek “Mezlumlarning kishilik hoquq” mesiliside bayliq hoquqigha da'ir qanun-tüzümlerningmu tüzitilishi kérek iken. U mushu ortaq ghaye astida “Teywen parlaménti Uyghur alaqe guruppisi” ning konkrét mesililerni ishqa ashuraydighanliqini bildürüp, mundaq deydu.

“Teywenning erkinlik we démokratiye üchün küresh qilish musapisimu xuddi Uyghur mesilisige oxshashla intayin müshkül bir jeryan. Shu sewebtin hemmeylenning ittipaqlishishi we japaliq ishlishi, shundaqla konkrét nishanlarni birmubir belgilishi hemmidin muhim. Shundaq qilghandila köpchilik birlikte hemkarliship xizmet qilalaydu. Bu arqiliq biz xitay kompartiyesining basturushi we singip kirishige qarshi omumyüzlük küresh qilalaymiz. Bizning ortaq düshminimiz kommunist xitaydur. Méningche, bu eng chong aldinqi shert, shunga köpchilik choqum ittipaqliship öz ara qol tutushushi kérek. Emeliyette xitay kompartiyesining hökümranliqidiki xitay we uninggha sadiq xitay puqraliri dunyaning tinchliqigha bir tehdittur.”

Adwokat xé chawdong ziyaritimiz dawamida, mezkur guruppidiki parlamént ezalirining xitay hökümitining yéqinqi yillarda Uyghur diyaridiki yéza-qishlaqlarning, bolupmu Uyghurlar zich olturushluq jaylardiki yer-jay namlirining özgertiwetkenlikige qarita diqqet qilghanliqini eskertip ötti. U bu heqte toxtalghanda, mustebitlik we diktatorluq bilen hakimiyet yürgüzüshte xitay kompartiyesidin anche perqlinip ketmeydighan gomindang partiyesiningmu eyni chaghda teywendiki nurghun yer-jay namlirigha atalmish “Jungxu'a” puriqini mejburiy qoshqanliqini we ularni xitay chong quruqluqidiki ölke-sheherler bilen oxshash türdiki namlargha özgertkenlikini tilgha aldi. Uning qarishiche, xitayning yer-jay namlirigha qarita élip bérilghan özgertish we medeniyet qirghinchiliqi mesiliside teywen bilen Uyghur éli “Teqdirdash” iken.

Igilinishiche, 27-iyun künidiki “Teywen parlaménti Uyghur alaqe guruppisi” ning dawamlashturush qurulush murasimigha teywen parlaméntining re'isi xen goyüge wakaliten parlaméntning mu'awin bash katipi jang yürong ishtirak qilghan. Tibetning meniwi dahiysi dalay lamaning teywendiki wekili kélsang gyaltsén murasimda söz qilghan. Mezkur murasimgha yene, dunya Uyghur qurultiyi, Uyghur kishilik hoquq qurulushi, yaponiye Uyghur jem'iyiti qatarliq teshkilatlar wekillirimu qatnashqan.