Jo'anné finliy xanim: “Bizning körüwatqinimiz peqetla öz kimlikidin mehrum qiliniwatqan bir top janliq gewde”

Muxbirimiz nur'iman
2021.06.09
Jo'anné finliy xanim: “Bizning körüwatqinimiz peqetla öz kimlikidin mehrum qiliniwatqan bir top janliq gewde” “Uyghur sot kollégiyesi” ning guwahliq anglash yighinida manchéstér uniwérsitétining xitay ishliri boyiche siyasiy iqtisadshunasliq tetqiqatchisi dawid tobin ependi doklat bermekte. 2021-Yili 5-iyun.
Photo: RFA

En'gliye paytexti london shehiride ötküzülgen “Uyghur sot kollégiyesi” ning 4-iyundin 7-iyun'ghiche töt kün dawamlashqan guwahliq anglash yighinida lagér shahitliri, tetqiqatchilar xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan zulumliri heqqide guwahliq bergen idi. Buning ichide 5-iyun künidiki bir goruppa tetqiqatchilarning “Shinjangdiki dölet zorawanliqi toghrisida etrapliq analiz” dégen témidiki doklati mutexessilerning we kollégiyening diqqitini tartqan.

Manchéstér unwérsitétining xitay ishliri boyiche siyasiy iqtisadshunasliq tetqiqatchisi dawid tobin ependi bashchiliqidiki bu tetqiqat goruppisi besh tetqiqatchidin terkip tapqan bolup, ular xitay hakimiyitining Uyghur rayonida yürgüzgen her xil siyasetliri heqqide ayrim-ayrim toxtalghan. Xéléna kénnidé xelq'ara edliye merkizining kishilik hoquq we zamaniwi qulluq sahesining proféssori lawra mérfiy xanim “Mejburiy emgek” dégen témida, Uyghurshunas mutexessislerdin manchéstér uniwérsitétining proféssori rayin tam ependi “Balilarni a'ilisidin ayriwétish we mejburiy tughut cheklesh” dégen témida, Uyghurshunas doktur reychil harris xanim “Qiyin-qistaq we lagérlardiki jinsiy zorawanliq” dégen témida, en'giliye nyu-kesél uniwérsitétining oqutquchisi doktor jo'anné simis-finliy xanim “Diniy yosunlar we en'eniwi miraslarni yoqitish” we yene “Medeniyet weyranchiliqi” dégen témida tepsiliy doklat sundi.

“Uyghur sot kollégiyesi” ning guwahliq anglash yighinida manchéstér uniwérsitétining xitay ishliri boyiche siyasiy iqtisadshunasliq tetqiqatchisi dawid tobin ependi bashchiliqidiki tetqiqat guruppisi. 2021-Yili 5-iyun.

Tetqiqatchilarning herxil timidiki etrapiliq analizlirini bir gewde qilghan “Shinjangdiki dölet zorawanliqi toghrisida etrapliq analiz” namliq doklat xitay kompartiyesinng hökümet organliri bilen birlishp rayonda sisitémiliq halda élip barghan basturushlirining meqsitini otturigha chiqarghan. Doklatta xitay hakimiyitining meqsiti basturush obyéikti bolghan Uyghurlarni asas qilighan yerlik milletlerning tili, medeniyti, örp-adetlirining ewladmu-ewlad dawamlishishining aldini ilish, ularning yiltizini qurutush ikenliki körsitilgen.

Dawid tobin ependi bashta bu doklatni qisqiche tonushturup mundaq dédi: “Bu doklat en'giliyediki besh tetqiqatchining oxshimighan témilardiki tetqiqatliridin terkip tapqan. Biz hemmimiz ashu rayonning mutexesisiliri, u rayonni yaxshi bilimiz. Hem yene nurghun ishenchilik menbelerdinmu paydilanduq. Biz uzundin buyan tartishilip kéliwatqan témilar üstide analiz élip barimiz. Mesilen, mejburiy bala chüshürüsh. Men ziyaret qilghan bir Uyghur ayalning birla balisi bar iken, ikkinchi balisigha hamildar bolghanda mejburiy chüshüriwitlgen, xizimitidinmu heydelgen. Saqchixanidin özinng “Ashqun” emeslikini ispatlaydighan bir waraq ispatni ekilelmigen bolghachqa, ‛jinayiti‚ ispatlinishtin burun ‛jinayetchi‚ qatarida bir terep qélin'ghan”.

Lawra mérfiy xanim xitay hakimiyiti yürgüzüwatqan sisitémiliq “Mejburiy emgek” siyasiti heqqide mundaq dégen: “U yerdiki kishilerning ishlishidiki tosalghularni birterep qilish üchün, yerlirini hökümetke tewe dep qoligha azghina ijare puli bérip qoyup, ularni zawutlargha ishleshke ewetken. Yiza kadirliri öymu-öy kérip ularni ölkiliridiki bashqa sheherlerge bérip ishleshke mejburlighan. Mejburiy emgek pirogrammisigha yandash yétim balilar mekteplirining köplep qurulghanliqini körimiz. Béqishsiz qalghan we yashnip qalghan ata-anilarni sanatoriyege yighqan. Barliq mekteplerde balilargha peqet xitay tilida xitay idé'ologiyesi asas qilin'ghan ma'arip sistémilashturulghan”.

Rayin tam ependi “Balilarni a'ilisidin ayriwétish we mejburiy tughut cheklesh” siyasiti heqqide mundaq dégen: “Xelq'araliq axbarat wastilirining köpinchisi ‛yétim-yésir balilar mektipi‚ ge diqqet qildi, emma ‛yataqliq mektep‚ ke orunlashturush siyasiti arqiliq ata-anisidin ayréwitilgen balilarning sani téximu köp. 77 Pirsenit mejburiy ma'arip oqughuchisi Uyghurlar. Elwette, Uyghur balilargha xitay tilida ders bérilidu. Yene bir mejburiy siyaset bolsa mejburiy bala chüshürüsh. Xitayning dölet siyasiti xitaylarni köp baliliq bolushqa teshwiq qilidu, emma Uyghurlarni köp baliliq bolghanliqi üchün lagérgha solaydu”.

Reychil harris xanim kollégiyede guwahliq bergen shahitlarning guwahliq sözlirini neql keltürüp turup: “Qiyin-qistaq we lagérlardiki jinsiy zorawanliq” ning insan qilipdin chiqqan derijige bérip yetkenlikini tekitligen we yene mundaq dégen: “Bizning qarishimizche, xitay hakimiyiti teshkillik, sisitémiliq halda Uyghurlarni asas qilghan étnik milletlerni nishan qilghan dölet zorawanliqi yürgüzüwatidu. Lagér ichidiki ‛basqunchiliq qilish arqiliq qiynash‚, lagér échide we sirtida ayallarni mejburiy tughmas qilish, Uyghur qiz-ayallirini xitay erlirige mejburiy toylashturush qatarliqlar nahayiti meqsetlik, pilanliq élip bérilghan. Jinsiy zorawanliq ashu ayalning shexsiyitige hujum qilghanliq bolmastin, belki pütün milletke hujum qilghanliq. Emeliyette bir milletning ayallirini xorlash arqiliq pütün milletning pisxologiyesini buzush meqset qilin'ghan. Ayallarning beden salametlikini buzush arqiliq ularning tughush iqtidarini yoqitish bir mlletke échilghan urushtiki bir taktikadur”.

Jo'anné simis-finliy xanimning uzundin béri élip bériwatqan tetqiqatliri xitay hakimiyitining Uyghur rayonidiki siyasetlirni échip tashlighan bolghachqa, bir qanche hepte ilgiri xitay hökümiti en'gliyening parlaménit ezaliri we kollégiyening re'isi jffériy nays bilen bir qatarda uninggha jaza élan qilghan idi. U kollégiyening guwahliq anglash yighinida yene nahayiti muhim bir témida doklat bergen. Finliy xanimning doklatining témisi “Diniy yosunlar we en'eniwi miraslarni yoqitish” we yene “Medeniyet weyranchiliqi”.

U bu heqte mundaq dégen: “Diniy zatlar yaki din'gha mahil kishilerni choshqa göshi yégüzüsh, haraq échküzüsh arqiliq jazalighan. Qol-putini pat-pat yuyushmu ‛ashqunluq‚ dep qaralghan. Biz qeshqerde kochilarda kéchik balilar we yashinip qalghan kishilernila körduq. Yash, ottura-yash kishiler asasen yoq idi. Méningche ular lagérgha solan'ghan. Lagér sirtida yashawatqan kishiler lagérgha solinishtin qorqup, özini ‛xitay dölitini, xitay medeniyitini söyidighan‚ qilip körsitishke urunidiken. Men Uyghur kimlikining ‛ichi boshalghan‚ bir haletke chüshüp qalghanliqini kördüm. U yerdiki Uyghurlarmu özining mewjutluqinng yoqilip kétiwatqanliqni hés qilishqan. Men bu xil ehwalni ‛kimlikning weyran qilinishi‚ dep atidim. Uyghularning milliy we diniy kimliki Uyghurlardin pütünley éliwélin'ghan. Ular jismaniy jehettin hayat. Toghra, ularni topluq shekilde öltürmidi. Emma biz keng kölemlik ‛kimlik öltürülüsh‚ ni körüp turuwatimiz. Bizning körüwatqinimiz peqet ‛öz kimlikidin mehrum qilin'ghan büir top janliq ten‚ dur. Dölet apparatlirining basturush obyékti bolghan Uyghurlar sistémilq, pilanliq halda özinng medeniyiti we örp-aditini ewladmu-ewlad qaldurushtin mehrum qilinmaqta”.

Her bir tetqiqatchining doklatidin kéyin kollégiyening adwokatliri we mutexessisiliri ulardin doklatta tilgha élin'ghan nuqtilar heqqide nahayiti inchike su'allarni sorighan, tetqiqatchilar özliri toplighan delil-spatlargha asasen qana'etlinerlik jawaplarni bérishken.

Doklatta körsitlgen asasliq bayqashlar töwendikiche:

Uyghur rayonidiki dölet zorawanliqi 2014-yilidin bashlap kücheygen.

Döletning resmiy yolgha qoyghan “Shinjang siyasiti” - “Tüp yiltizidin qurutush”.

Keng kölemde tutqun qilish, balilarni ata-anisidin ayriwétish, tili we dinini cheklesh, jinsiy zorawanliq we qiynash qatarliq bir yürüsh sisitémiliq hem öz-ara gireleshken tedbirlerni emeliyleshtürgen.

Uyghurlarni asas qilghan yerlik milletlerge qarita sistémilashqan mejburiy emgek we mejburiy nopus yötkesh élip bérilghan.

Uyghur balilirini a'lisidin ayrip, döletning bashqurushigha ötküzüp bérish ishi 2017-yilidin kéyin téz sür'et bilen ashqan.

Mejburi tughut cheklesh, köp baliliq bolghan ayallarni lagérgha solash qatarliq tedbirler Uyghur nopusining tiz sür'ette töwenlishini keltürüp chiqarghan.

Keng kölemlik basqunchiliq, türlük jinsiy zorawanliq qilmishliri lagérdiki da'imliq qiyinash we jazalashning bir türi bolup qalghan.

Diniy pa'aliyetlerge qatnashqanliqi lagér tutqunlirining tutulush mudditinng uzirishidiki qanunluq ölchemge aylandurulghan bolup, bu “Dinni sotsiyalizimlashturush we xitaylashturush” dégen bir qatar chare-tedbirlerning birige aylan'ghan.

Uyghur rayonida yolgha qoyulghan “Ashqunluqqa zerbe bérish” dégenlik Uyghurlarni asas qilghan yerlik milletlerni xitaylar bilen mejburiy toylashturush, öz en'enisi boyiche yashighan kishilerni xalighanche tutqun qilish we ularni xitay idé'ologiyesi boyiche “Qayta terbiyelesh” ni emelge ashurush üchündur.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.