Uyghur tébabet doxturxanisigha ornitilghan ghazibayning heykili éliwétilgen

Muxbirimiz gülchéhre
2020.11.20
ghazibay-heykel-uyghur-tebabet.jpg Uyghur aptonom rayonluq Uyghur tébabet doxturxanisining qorusigha ornitilghan, hazir chéqiwétilgen, Uyghur tébabitige simwol boluwatqan ghazi bayning heykili. 2017-Yili, ürümchi.
Photo: RFA

Melum bir anglighuchimizdin yéqinda radiyomizgha ewetilgen bir uchurda “Chén chüen'go Uyghur medeniyitini yoq qiliwatqan bir mezgilde, Uyghur tébabitige simwol boluwatqan heykelmu yoq qilindi” déyilgen idi. Bu uchurgha ürümchidiki Uyghur aptonom rayonluq Uyghur tébabet doxturxanisining qorusigha ornitilghan, aq mermerdin yasalghan intayin körkem bir heykelning süritimu qoshup ewetilgen idi.

Sürettiki heykelning astigha Uyghur we xitay ikki xil yéziqta “Ghazi bay”, “Miladidin burun 450-330 yil” dégen sözler altun hel bérip yézilghan idi. Heykelning arqa körünüshide aptonom rayonluq Uyghur tébabet doxturxanisining binasi we munari roshen körünüp turatti.

Erkin asiya radiyosi xadimlirining sün'iy hemradin tartilghan süret xatirilirini tekshürüp we sélishturush netijisige qarighanda, 2017-yli 10-ayning 26-küni tartilghan süretlerde ghazibayning bu aq mermer heykili éniq körünidu. Emma 2018-yili 3-ayning 9-künidin kéyin tartilghan bu doxturxanining süretliride bolsa bu heykelning orni tamamen quruq.

QQ Torida 2017-yili tarqitilghan Uyghur tébabet doxturxanisi tonushturulghan bir teshwiqat filimide, mezkur doxturxanining mu'awin bashliqi turghun hashim sözlewatqanda arqa körünüshte ghazibayning heykili éniq körsitilgen.

2019-Yili 8-ayning 16-küni tarqitilghan bu doxturxanidiki barliq doxtur we xadimlarning doxturxana binasi aldida bayraq chiqiriwatqan we xitayning qizil naxshisini éytiwatqan bir teshwiqat filimide qorudiki heykel kürünmeydu. Filimdiki körünüshlerdin eslidiki heykel qoyulghan bu orunning bayraq chiqirish meydani qilip özgertilgenlikini körüwalghili bolidu.

Ürümchidiki Uyghur tébabet doxturxanisidin téléfon arqiliq alghan melumatlirimizda, bu doxturxana hoylisidiki ghazibayning heykilining éliwétilgenliki delillendi.

Bir yash Uyghur séstraning bildürüshiche, ghazibayning heykili mezkur doxturxanining 17 qewetlik yéngi binasi pütüp bolghanda, yeni texminen 2015-yilining axirliri, 2016-yilining bashliri ornitilghan iken. U özining bu heykelning qachan we néme üchün éliwétilgenlikidin xewiri yoqluqini bildürgen bolsimu, emma u 2017-yilining axiridin bashlap Uyghur tébabet doxturxanisini bashqa chong doxturxanilargha oxshash ölchemleshtürüshke bashlighanliqini qisturup ötti.

Ghazibayning heykilining néme üchün éliwétilgenlikige jawab tépishtin ilgiri “Ghazibay kim” dégen so'algha jawab izdishimzge toghra kélidu.

Bezi yazma menbelerde ghazibayning Uyghur tébabet ilmi we Uyghur qedimiy dorigerlikining asasini salghuchi tébabet péshwasi ikenliki tilgha élinidu. Yeni miladiyidin ilgiri 375-460-yillar arisida ötken téwip ghazibayning xotende yashighanliqi, uning 312 xil dora heqqide “Ghazibayning ot-chöp dorilar qamusi” dégen meshhur kitabni yazghanliqi bayan qilin'ghan.

-2016 Yilidin bashlap türkiyege yerleshkendin kéyin Uyghur tébabet tetqiqati wexpining re'isi bolup xizmet qiliwatqan dangliq Uyghur téwip mutellip elihajim bizni ghazibay heqqide téximu toluq melumatlar bilen temin etti.

Mutellip elihajimning chüshendürüshiche, Uyghur tébabiti heqqide melumati bar kishilerning hemmisi ghazibayni bilidiken. Chünki ghazibayning qisqiche terjimihali Uyghur élidiki Uyghur tébabet mekteplirining oqutush matériyallirigha mexsus derslik süpitide kirgüzülgen iken. Gerche Uyghur tébabitini Uyghurlarning tarixi insanlar peyda bolghan tarix bilen barawer dep qaralsimu, emma Uyghur tébabitining 2500 yildin artuq tarixqa ige ikenlikini ispatlashta ghazibay we uning qamusi eng achquchluq ilmiy we tarixiy pakit hésablinidiken.

Mutellip elihajim ilgiri xoten wilayetlik Uyghur tébabetchilik doxturxanisi we Uyghur tébabetchiliki aliy téxnikomida 30 yildin artuq emeliy dawalash we oqutush xizmiti bilen shughullan'ghan iken. U Uyghur tibabetchilik-dorigerlik toghrisida 30parchidin artuq tébbiy kitab we derslik yazghan iken. U 2016-yili türkiyege kelgen iken.

Türkiyede chiqiwatqan Uyghur tibabetchilik-dorigerlik ilmi zhurnilining-2019 yilliq tunji sanida bésilghan, mutellip elihajimning ghazibay tonushturulghan maqaliside körsitilishiche, miladi 1200-yilliri hindistanda neshr qilin'ghan “Hediqetul eqalim” (her qaysi eller tezkirisi) dégen qamusta ghazibay heqiqde mundaq melumatlar yézilghan iken: “Tarim yayliqidiki ghazibay qedimki xoten da'irisidiki nurghun dorilarni yekünlep, 312 maddiliq dora qamusi yazghan. Buningdin xewer tapqan yunanliq alim eplaton öz shagirtlirini uning aldigha ewetken. Ular nechche ming xil öt-chöp dorilarning tarim wadisining hemmila yérini qaplighanliqini körgen. Ular ghazibayning qamusini körüp, uning ilmige apirin oqughan. Uning bu eserni az dégende miladidin 350 yillar ilgiri yézilghan dep qarashqa bolidiken.”

Mutellip elihajimning bildürüshiche, Uyghur tébabet doxturxanisigha qoyulghan ghazibayning heykili uning tunji heykili emes iken.

Uningdin burun Uyghur tébabet dorigerlikining tereqqiyatigha alahide töhpe qoshqan we xitay teripidin türmige qamalghan doxtur xalmurat ghopur ghazibayning Uyghur tébabitidiki ornini békitish we uning heykilini tikleshte alahide rol oynighan iken. Ghazibayning tunji heykili eng awwal xalmurat ghopur bashchiliqida ürümchide qurulghan chi kang Uyghur dora zawuti qorusigha, 2005-yilila ornitilip bolghan iken.

Emma xalmurat ghopur tutqun qilin'ghandin kéyin, ghazibayning bu tunji heykilining teqdirining qandaq bolghanliqi melum emes.

Uyghur en'eniwi tébabet péshwasi ghazibayning Uyghur tébabet doxturxanining hoylisigha qoyulghan simwol xaraktérlik heykilining éliwétilgen waqti 2017-yilining axirliri, yeni bu waqit Uyghur közetküchilirining neziride chén chu'en'goning Uyghur medeniyet qirghinchiliqini kücheytken mezgili bilen oxshash bir waqitqa toghra kélidu.

Xitay hökümiti chén chüen'goni Uyghur élini idare qilishqa yötkep kelgendin buyan ziyankeshlikke uchrighan gholluq ziyaliylardin doktor xalmurat ghopur 2017-yili dékabirda tutqun qilin'ghan we 2018-yili “Bölgünchilik jinayiti” bilen ikki yil kéchiktürme ölüm jazasigha höküm qilin'ghan idi.

-2017 Yilidin bashlap, xitay da'irilirining Uyghur tébabet dorilirining atalghusini birlikke keltürüsh, téwiplarning dawalash kinishkisini élish üchün birdek xitayche imtihan'gha qatnishishni shert qilish, yerlik qedimiy dora rétséplirini keng türde xitay zawutlirida ishlepchiqirish, xitay tébabet dorixaniliri bilen nahiye derijilik hökümet igilikidiki Uyghur tébabet doxturxanilirini qoshuwétishke oxshash tedbirlerni ijra qilish dawamida, 2500 yildin uzun tarixqa ige Uyghur tébabiti éghir weyranchiliq we tehditke yüzlen'genliki melum.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.