Xitay Uyghurlarning insanliq izzet-hörmitige tajawuz qilishtek ejellik yoqutish élip barmaqta

2017- We 2018-yilliri ikki qétim jem'iy 9 ay ghuljaning künes nahiyesidiki lagérigha solan'ghan, hazir amérika hökümitining yardimide amérikada dawaliniwatqan lagér shahiti tursun'ay ziyawudun xanim.

Yéqinda amérikagha kelgen lagér shahiti tursun'ay ziyawudun we bashqa jasaretlik bir qisim lagér shahitlirining özining xitayning lagér we tutup turush orunlirida bashtin kechürgen qorqunchluq zulum we xorluqlirini anglitishi bilen, xitayning Uyghurlargha qaratqan zulumlirining “Insaniyetke qarshi jinayet” we “Irqiy qirghinchiliq” ikenliklirini ispatlaydighan yenimu küchlük ispatlar meydan'gha kelgen we bular hökümetler, kishilik hoquq teshkilatliri shundaqla xitayning irqiy qirghinchiliq jinayetliri üstidin musteqil tekshürüsh élip barghuchi mutexessislerning kespiy we qanuniy höküm chiqirishigha türtke bolidighan jinayet pakitigha aylan'ghan.

Bolupmu yéqinqi mezgillerde dawamliq sistémiliq we teshkillik halda xitay teripidin lagérda ayallarning izzet-hörmiti her xil qebih shekillerde tajawuzgha uchraydighanliqi heqqide ispat bergen tursun'ay ziyaritimiz jeryanida, özi körgen teshkillik basqunchiliq we bashqa türdiki tekrar-tekrar zorluqning peqet soraq jeryanidiki ayallargha qaritilghan jinsiy tajawuz bolupla qalmay, buning xitayning Uyghurlarni er ayal dep ayrimay, ularni millet süpitide jazalash we insan süpitide weyran qiliwétishning wasitisi qiliwalghandek inchike nuqtilarni ashkarilighanidi.

U: “Buni qandaqtur ularning nepsini qandurush üchün qiliwatqan xorlishi dep qarimaymen, bu bir xil Uyghurlarni jazalash, ularni özi hayat bolsimu ölgendin better bir halgha chüshürüp, nomus sheripini, insanliq ghururini weyran qiliwétish wasitisi dep qaraymen. Chünki ayallarla emes erlerningmu nomus sheripining depsende qiliniwatqanliqigha ishinimen, emma ular déyelmeydu elwette. Biz shundaq bir échinishliq amalsiz bir halette. . .” deydu.

Xitay da''iriliri yürgüzüwatqan insaniyetke qarshi bu qebih jinayetlerning lagérda qandaq dawam qiliwatqanliqi heqqide ziyaritimizni qobul qilghan, axbaratqa tunji we ashkara guwahliq bérip kéliwatqan birdinbir er lagér shahiti ömer békeli, erlerni yalingachlap qoyushqa oxshash jazalash usulining erler lagérida keng kölemde qollinidighan, insanlarning izzet-hörmitige tajawuz qilishning bir shekli bolsimu emma özining biwasite basqunchiliq yaki jinsiy tajawuzgha uchrap baqmighanliqini, bashqilar uchrighan teqdirdimu buni ularning tilgha alalmaydighanliqini bildürdi.

Derweqe hetta erlerningmu soraq jeryanida ularning nomus sheripige tajawuz qilishtin ibaret qebih jinayetning qurbani boluwatqanliqi yéngi otturigha chiqqan mesile emes, buningdin ilgiri bir qisim xelq'araliq axbaratlargha 2015-yili xitay türmisidin qutulup chet''elge chiqqan abduweli ayup, xitayning türmiside 15 ay jeryanida béshidin ötküzgen xorluqlar qatarida, özining jinsiy xorlash we izzet hörmitige tajawuz qilishtek éghir ziyankeshliklerge uchrighanliqini pash qilghanidi.

Norwégiyedin ziyaritimizni qayta qobul qilghan Uyghur ziyaliysi abduweli ayup “Xitayning lagérlirida meyli ayal yaki erlerge qarita jinsiy xorlash we basqunchiliq qilish Uyghurlar choqum yüzlinishi shert bolghan ré''al paji'e” dep körsetti. Abduweli keskin halda: “Uyghurlargha basqunchiliq qilish we yaki bashqa zorawanliqlar asasen tutup turush orni we lagérda yüz béridu. Xitayning qanunsiz rehimsiz sistémisining torigha chüshüp qalghan her qandaq bir kishining aldida millet, salahiyet yaki jinsiy perqi muhim emes, hemmisi jinayetchi süpitide izzet hörmiti tajawuzgha uchrimay qalmaydu. Bu soraq qilishning axirqi basquchi we ularning sizni özlirige boysundurushning, weyran qiliwétishning bir qebih wasitisi xalas” deydu.

Yawropadin ziyaritimizni qobul qilghan hebibullaning, ilgiri xitayning ürümchidiki lyudawan tutup turush orni we 3-türmide, béshidin ötküzgen qorqunchluq qiyin-qistaqlarning uning jismi we rohiyitige chongqur we wehimilik yarilarni qaldurghanliqini hés qilish tes emes.

U türmide xitay saqchiliri teripidin yénik bolghanda yalingachlap turghuzup qoyush, haqaretlik sözler bilen wehime sélish, béshini pürkep qoyup her türlük jinsiy xorlash qatarliq oxshimighan shekil we wasitiler bilen izzet-hörmiti tajawuz qilin'ghan. Bu éghir xorluqlar uning bedinide échinishliq tatuq qaldurghan bolsa emma buning psixikisigha ekelgen zerbisini hazirmu, erkin dunyada turupmu tekrar tekrar ipadilinip turidiken. U: “Men psixologiyilik dawaliniwatimen, emma buning qaldurghan wehimisidin qutulalmidim, bu insanliqni pütünley weyran qilish ölümdin better” deydu.

“Yershari qanuniy herikiti” adwokatliq orni, dunya Uyghur qurultiyi we Uyghur kishilik hoquq qurulushi bilen birlikte yéqinda bayanat élan qilghan bolup, ular adwokatlarning uzun muddet toplighan qanuniy delil-ispatmu asasen, xitay da''irilirining Uyghurlargha yürgüzüwatqan basturush siyasiti toghrisida qanuniy yekün'ge érishkenlikini jakarlighanidi.

Washin'gitondiki Uyghur kishilik hoquq qurulushidin ziyaritimizni qobul qilghan tetqiqatchilardin, xelq'araliq kishilik hoquq organ we teshkilatlirida mexsus zulum we tajawuz qurbanlirini pisxikiliq yétekleshte uzun yilliq tejribige ige zubeyre shemsidin xanim xitay teripidin sherqiy türkistanda élip bériliwatqan zulumlarning dölet teripidin teshkillik élip bériliwatqan jinayet ikenliki, er-ayallargha élip bériliwatqan ularning izzet hörmige tajawuz qilishni xitayning bir dölet térrorluqi dep tonuydighanliqini bildürdi.

U: “Uyghurlarning izzet-hörmitige tajawuz qilish, emilyette irqiy qirghinchiliqtinmu éghir we uzun muddetlik selbiy aqiwetlerni élip kélidighan, Uyghurlarning insanliqigha bir millet süpitide eng ejellik zerbe bériliwatqanliqning ipadisi” dep baha berdi.

“Xelq'ara jinayi ishlar soti rim kélishimi” de körsitilgendek, insaniyetke ziyankeshlik qilish qilmishi-kishilerning izzet-hörmitige éghir derijide tajawuz qilish yaki xorlashtin ibaret kolléktip herikettin kélip chiqidighan weqe bolup, bu yégane halette yaki tasadipiy yüz bérip qalidighan weqe bolmastin, belki hökümetning siyasiti yaki hökümet yolgha qoyghan bir qatar zorawanliq heriketler sewebidin kélip chiqidighan qestlep öltürüsh, irqiy qirghinchiliq élip bérish, qiynash, basqunchiliq qilish, siyasiy, irqiy, diniy jehette ziyankeshlik qilish qatarliq qilmishlarni körsitidu. Bu kélishimning 7-maddisida konkrét qilip töwendikidek 11 türlük jinayet insaniyetke ziyankeshlik qilish jinayiti qilip békitilgen. Bular: 1-qestlep öltürüsh qilmishi, 2-irqiy yoqitish, 3-qul qilish, 4-sürgün qilish yaki mejburiy köchürüsh, 5-qamaqqa élish yaki bashqa usulda erkinlikini boghush, 6-qiynash, 7-jinsiy parakendichilik sélish, 8-qesten ziyankeshlik qilish, 9-iz-déreksiz ghayib qéliwétish, 10-milliy zulum sélish, 11-bashqa insaniy bolmighan qilmishlar.

Insaniyetke ziyankeshlik qilish qilmishi köpinche hallarda urush waqitlirida we démokratiye emelge ashmighan diktator, mustebit hakimiyet astida yüz béridu. Xitay hökümitining Uyghurlargha teshkillik élip barghan bu siyasetliri insaniyetke ziyankeshlik qilish qilmishi shekillendürgenliki amérika we qismen döletler teripidin étirap qilin'ghanidi. Nöwette xitay hökümitining xelq'ara sot teripidin sotqa tartilishi we jazalinishini teshebbus qilish kücheymekte.