Лагерларниң тақилиши вә қирғинчилиқниң җараһәтлири: уйғур дияридики тоққуз күнлүк зиярәт

Мухбиримиз әзиз
2022.09.26
Тутқундики уйғур өсмүрләрниң “шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири” дә ашкариланған рәсимлири
Yettesu

Уйғур дияридики қирғинчилиқниң әң асаслиқ мәзмунлиридин бири болған лагерлар мәсилиси ташқий дуняға мәлум болғандин башлап, хитай һөкүмити буниң мәвҗутлуқини инкар қилған иди. Кейинчә тағдәк испатлар, болупму сүний һәмраһ сүрәтлиридә әкс әткән лагер қурулушини инкар қилишқа амал қилалмай бу орунларниң “кәспий тәрбийәләш мәркизи” икәнликини, бу җайға “өз ихтиярилиқи бойичә” кәлгән курсантларниң бу җайда һүнәр-техника, қанун вә хитайчә тил өгинип, “ярамлиқ” кишиләрдин болидиғанлиқини тәкитлиди. 2019-Йили декабирға кәлгәндә шу вақиттики уйғур аптоном районлуқ һөкүмәтниң рәиси шөһрәт закирниң ағзидин бейҗиңда баянат елан қилп бу “тәрбийәләш мәркизи” дики курсантларниң пүтүнләй җәмийәт қойниға қайтип кәлгәнликини җакалиди.

Шуниңдин буян һәрқайси тәшкилатлар вә ақиллар мәркәзлири уйғур дияридики сиясий бастурушниң әмәлийәттә қирғинчилиқ икәнликини тәкитләшкә башлиған болуп, америка һөкүмити башчилиқидики бир қисим ғәрб дөләтлири арқиму-арқидин буниң қирғинчилиқ икәнликини етирап қилип қарарлар алди. Хитай һөкүмитиму давамлиқ һалда буни инкар қилип өзлириниң “терорлуқ вә ашқунлуққа қарши туруватқанлиқи” ни пәш қилди. Ишлар әнә шу тәриқидә давам қиливатқанда, бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) кишилик һоқуқ кеңиши уйғур дияри һәққидики баһалаш доклатини елан қилип “хитай һөкүмити уйғур районида инсанийәткә қарши җинайәт садир қиливатқан болуши мумкин” дәп хуласә чиқарди. Дунядики әң чоң хәлқара тәшкилат болған б д т ниң бундақ хуласә чиқириши бу һәқтики дуняви гуманларни зор дәриҗидә түгитип, хитайниң уйғурларға қандақ муамилә қиливатқанлиқини дуняға йәнә бир қетим вастилик һалда көрситип бәрди. Әнә шу хил арқа көрүнүш астида “вашингтон почтиси” гезитиниң мухбирлар гүрупписи 23-сентәбир күни уйғур дияридики тоққуз күнлүк зиярәт хатирисини елан қилип, уйғур дияридики вәзийәтниң әң йеңи картинисини намайән қилип бәрди.

“ғайип болған нәрсиләр бәк көп!”

Мухбирлар гурупписи нурғун әгри-тоқайлиқларни баштин кәчүрүп уйғур дияриға йетип кәлгәндин кейин сүний һәмраһ сүрәтлири тәмин әткән учурлар бойичә муқимлаштуруп чиққан бир қатар лагерларниң орнини тепип чиққан. Әмма уларниң қәшқәр вә хотәндә көргини лагер әмәс, әксичә таҗисиман вирусиниң юқумидин сақлиниш яки вирустин карантин қилиш нуқтилири болуп чиққан. Илгирики лагерларниң тамлириға тибби саһәдики хизмәтчиләрниң “хәлқ үчүн хизмәт қиливатқанлиқи” һәққидики тәшвиқат рәсимлири сизилған болуп, бу җайда лагерларниң мәвҗутлуқиға даир һечқандақ из қалдурулмиған. Әмма улар учрашқан йәрлик кишиләр бу җайларниң илгири “өгиниш қилидиғанлар” турған җай икәнликини ейтқан.

Мухбирлар гурупписи зиярәт җәрянида өзлири ишәнчлик һалда муқимлаштурған лагерларниң әнә шу хилдики тиббий давалаш нуқтилириға яки түрмиләргә ‍өзгәртиветилгәнликини көрүштин башқа, илгирики вақитларда көп қисим кишиләргә тонушлуқ болған мәсчитләрниңму ғайип болғанлиқини, сақал-бурутлуқ әрләр яки яғлиқ артқан аялларниңму асасән көздин йүткәнликини байқиған. Уйғур дияридики лагерларға чәмбәрчас бағлинип кәткән чен чуәнгому алиқачан үрүмчидин ғайип болған болуп, униң орниға чиққан ма шиңруйниң “тәбәссүм қаплиған” чирайи, қанун арқилиқ идарә қилиш һәққидики көрсәтмилири екранларда пат-пат көрүнүп туридиған болған. Әмма улар қәдәмдә бир учратқан реаллиқ, җүмлидин рестуранлардики һелиһәм зәнҗирләп қоюлған палта-пичақлар, таксилардики “һәр бир сөзиңиз хатирилинип маңиду” дегән әскәртишләр, толуқ қоралланған һәрбий-сақчиларниң назаритидә таҗисиман вирусиға даир тәкшүрүшләргә қатнишиватқан қәшқәр хәлқи бу җайдики асмилатсийәниң һеч өзгәрмәстин давам қиливатқанлиқини ишарә қилип турған. Бу һәқтә сөз болғанда “комунизим қурбанлири хатирдә фонди” ниң тәтқиқатчиси, доктур адрян зенз нөвәттә уйғур диярида һаят изиға чүшкәндәк көрүнгән билән, униң тәктидики көрүнмәс муһитниң техиму узун мәзгиллик бастурушниң асасини қуруватқанлиқини алаһидә тәкитләйду.

“биз көргән вә шаһид болған ишлар унтулуп, қамалған кишиләрниң бир қисми қоюп берилгән һәмдә завутларда ишләватқан, йеңи партийә секретари болуп кәлгән ма шиңруйниң қоманданлиқида шинҗаңдики һаят изиға чүшкәндәк көрүнсиму, әмәлийәттә бу җайдики реаллиқиң мудһиш характери һечқандақ өзгәргини йоқ. Хитай һөкүмитиниң ашкара болуп кәткән бир қисим мәхпий һөҗҗәтлиридин биз сабиқ секретар чен чуәнгониң ‛бәш йилда шинҗаңни тинҗитиш‚ дегән вәзипә билән йөткилип кәлгәнликини билдуқ. Бу бәш йиллиқ пиланниң биринчи йили зор күч билән иҗра қилиш басқучи болуп, бу бир йилда ғайәт зор көләмлик тутқун әмәлгә ашти. Бәш йил ичидә шинҗаң пүтүнләй ‛тинҗитилди‚ һәмдә узун мәзгиллик һәл қилиш чарисиға мустәһкәм һул селинди. Бәш йиллиқ пилан орунлинип болған 2021-йили болса чен чуәнго йөткәп кетилди вә орниға ма шиңруй вәзипигә тәйинләнди. Ма шиңруй һөкүмранлиқ қиливатқан шинҗаңда биз чен чуәнго дәвридә иҗра қилинған нурғунлиған сиясәтләрниң нормаллаштурулғанлиқини көрдуқ. Пән-техника саһәсидин йетишип чиққан ма шиңруй илгирики вақитларда зор тутқун вә лагерлар арқилиқ бир йәргә тәйяр қилинған ғайәт зор тутқунларни завутларға мәҗбурий әмгәк күчлири қилип йөткәшниму нормал ишларға айландуруп чиқти. Һазир тутулған кишиләрниң көпинчиси завутларға яки түрмиләргә йөткилип болғанлиқи үчүн, йәнә келип бу хил зор көләмдә йөткәшниң һечқандақ изнаси қалдурулмиғанлиқи үчүн у җайға барғанларға һәммә иш нормаллишип қалғандәк көрүнүши ениқ. Лагерларму шундақ болди. У җайға қамалғанлар түрмиләргә вә әрзан баһалиқ ишчилиққа йөткәп кетилгәндин кейин лагерларниң роли қалмиған. Шуңа уларниң тақиветилгәнлики раст. Шуңа у җайда һазир бастурушниң шәкли алиқачан көрүнмәс түс елип болғанлиқтин бәзиләр һаят нормал изиға чүшти, дәп қелиши мумкин. Әмма хитай һазир алиқачан узун мәзгиллик бастуруш вә зулумға мустәһкәм һул селип болди.”

Унтулдуруш тактикиси

Мухбирлар гурупписи зиярәт җәрянида уйғур диярида зор күч билән иҗра қилиниватқан бир түрлүк хизмәтниң “унтулдуруш тактикиси” болуватқанлиқини байқиған. Гәрчә нөвәттә уйғур дияридики бастуруш “айиқи чиқип қалди” дәп тәсвирлиниватқан болсиму дөләтниң вә партийәниң мәвҗутлуқи үчүн тәһдит, дәп қариливатқан инсанлар топиниң назарәтсиз қелиши әқилгә сиғмайдикән. Чүнки 1960-йиллардики сиясий малиманчилиқниң апәтлири яки 1989-йилидики тйәнәнмен қирғинчилиқи аяқлашқанға шунчә узун вақит болған һәмдә уларниң барлиқ излири өчүрүп ташланған болсиму, шу вақитлардики вәқәләргә четишлиқ кишиләргә қаритилған назарәт һазирму давам қилмақта икән. Бундақ әһвалда уйғурларни бастурушниң изналири болған лагерларниң тақилиши яки дохтурхана-түрмиләргә өзгәртилиши һаятниң нормаллиққа қайтишини әмәс, әксичә бу ишларни кишиләрниң хатирисидин өчүрүшни муһим нишан қилған.

Уларниң байқишичә, уйғур дияридики бастурушқа четишлиқ кишиләргә болған назарәтниң бикар қилинишини тәсәввур қилиш пүтүнләй мәнтиқигә зит келиду. Чүнки ши җинпиңниң бивастә буйруқи билән башланған “қаттиқ зәрбә бериш һәркити” уйғурларни ортақ нишан қилған әһвалда “бирму киши чүшүп қалмаслиқ” пиринсипи бойичә лагерларни вуҗутқа кәлтүргән. Кейинчә хитай һөкүмити буниңғиму қанаәт һасил қилмай пүткүл хәлқни сәпәрвәрликкә кәлтүрүп “өзара паш қилиш” ни омумлаштурған. Ахирида ғайәт зор көләмлик тутқун арқилиқ “сиясий тәрбийәләш” ни тамамлап, бир қисими түрмиләргә, йәнә бир қисмини җәмийәткә йөткәш арқилиқ уларни йүрики муҗулған һаләттә қалдурған. Әмдиликтә болса даириләр өзлири қилған бу ишларниң изини тарихтин өчүрүп, ташқи дуняға бу җайда һаят нормаллашқандәк туйғу бәрмәкчи болған.

“вашингтон почтиси гезити” зиярәттин кейин йетиливатқан уйғуршунаслардин индияна шитатидики рос холман технологийә иниститутиниң профессори тимоси грос (Timothy Grose) билән бу һәқтә сөһбәтләшкәндә у “һазирқи вәзийәттин қариғанда ‛қайта тәрбийәләш‚ һадисиси тохтап қалғандәк қилиду. Әмма сиясий идиологийә дәрслири түрмиләрдә, завутларда, йәрлик һөкүмәт биналирида вә өйләрдә изчил давам қиливатиду. Шуңа ‛қайта тәрбийәләш‚ни изчил давам қиливатиду, дейиш мумкин” дәйду.

Һазирқи әһвалда ‍уйғур диярида зади қанчилик адәмниң лагерлардин түрмиләргә йөткәлгәнлики һәққидә ениқ санлиқ мәлумат йоқ болуп, хитай һөкүмитиниң һөҗҗәтлири 2017-йилиниң өзидила 86 миңдин артуқ кишиниң бәш йилдин юқури қамаққа һөкүм қилинғанлиқини көрсәткән. Йәнә келип лагерлардин яки түрмиләрдин чиққан кишиләрниң һәрқандиқи изчил мәһәллә комитетлири яки өзлири турушлуқ җайлардики һөкүмәт тармақлириниң даимлиқ назаритидә болмақта икән. Улар мушу әһвалларни омумлаштуруп “бу җайдики бастурушта бели уштуветилгән уйғур аилилири үчүн бу ишларни унтуп кетиш яки нормаллиққа қайтиш мумкин әмәс” дәйду.

Өчмәс җараһәтләр

Мухбирлар гурупписи уйғур дияридики сиясий бастурушниң изналирини көплигән саһәдин бәкму очуқ көрүвалғили болидиғанлиқини байқаш билән биргә бу һәқтики әһвалларни селиштуруш арқилиқ буниңда һәммидинму еғир җараһәтниң ашу хил қирғинчилиққа дуч кәлгүчиләрдә көрүлидиғанлиқини байқиған. “йиғивелиш лагери синдроми” дәп атилидиған бу хил писхик җараһәт адәттә натсистларниң лагерлирида йетип чиққанларда көрүлидиған узун мәзгиллик роһий азап болуп, бу хилдики писхик кәмтүклүк вйетнам урушиға қатнашқанларда вә хитайда “мәдәнийәт зор инқилаби” ни баштин кәчүргәнләрдә көп көрүлгән. Әмдиликтә бу һал уйғурларниң бешиға келиватқан болуп, тәтқиқатчилар бу хил роһий писхикиниң шу киши өлүп кәткәндиму ахирлашмайдиғанлиқини, әксичә шу кишидин кейинки әвлатларға өтидиғанлиқини байқиған.

“шаһит биз” ториниң қурғучиси болған җин бунин (Gene Bunin) бу һәқтә мухбирларға сөз қилип “шунчә көп кишини солап арқидинла уларниң нормаллиққа қайтишини тама қилиш задила әқилгә сиғмайдиған бир иш” дәйду. Доктур адрян зенз болса нөвәттики әң еғир вә хәтәрлик һадисиниң аста сүрәттә давам қиливатқан қирғинчилиқ икәнликини тәкитләп, буниң қабаһити тарихтики һәрқандақ дәврдикидин ешип чүшидиғанлиқини алаһидә тәкитләйду.

“биз уйғурларниң таҗисиман юқуми мәзгилидә ачарчилиққа гириптар болуп өлүм-йитим ишлириниң болуватқанлиқини, шуниңдәк лагерларда тиббий давалаш шараити йоқниң орнида болуш сәвәбидин нурғун кишиләрниң өлүп кәткәнликини аңлидуқ. Бу һазирқи сақчи дөлитидә болуватқан әң гәвдилик ишлар һесаблиниду. Әмма бу һәммидин қорқунчлуқи әмәс. Мән бу саһәдики қирғинчилиқ һәққидә сөз болғанда изчил мушуни дәп келиватимән: биздә уйғурларниң нопус санидики ғайәт зор чекинишигә даир хитай һөкүмити елан қилған санлиқ мәлуматлар бар. Болупму 2016-йилидин башлап туғут нисбитидә көрүлгән бу чекиниш тез сүрәттә ешип маңған һәмдә хитайдики һәрқандақ милләт вә һәрқандақ райондикидин һалқип кәткән. Туғут нисбитидики 50 пирсәнттин ешип кәткән бу хил мәҗбурий чекиндүрүшниң хәвпи бәкму қорқунчлуқ. Чүнки иккинчи дуня уруши мәзгилидә тез сүрәтлик қирғинчилиқ иҗра қилинип милйонларчә киши бирнәччә йилдила қирип ташланған болса шинҗаңда иҗра қилиниватқан аста сүрәтлик бу қирғинчилиқму охшашла бундин кейинки нәччә он йиллиқ мусапидә милйонларчә адәмни үн-тивишсиз ғайип қиливетәләйду. Мундақчә ейтқанда туғут контроллуқи арқилиқму нәччә милйон кишини өлтүривәткәнгә охшаш нәтиҗигә еришкили болиду. Бу хилдики инсанийәткә қарши җинайәтниң өзи әмилийәттә қирғинчилиқ қилғанға баравәр бир иш. Хитай һазир ‛җәнубий шинҗаң райониниң нопусини әлалаштуруш‚ намидики қурулушни башлап болди. Буниңда улар җәнубтики вилайәтләрдә хитай нопусини уйғурлар билән тәң болуш яки униңдин ешип чүшүштәк бир сәвийигә елип чиқип, уйғурларниң нопус қурулмисида үстүнлүкни игиләш вәзийитини бузуп ташлимақчи болуватиду. Буни хитай һөкүмәт хадимлири қайта-қайта тәкрарлиди. Хитайниң ‛узун мәзгиллик тинчлиқ вә муқимлиқ‚ орнитиши үчүн бу хилдики нопус қурулмисини өзгәртиш урунуши бәкму муһим орун игиләйду.”

Нөвәттә уйғур дияридики сиясий вәзийәт әнә шу тәриқидә мурәккәпликкә толған һалда давам қиливатқан болуп, б д т ниң уйғур дияри һәққидики доклати елан қилинғандин кейин, бу һәқтики техиму көп муһакимиләргә йол ечиливатқанлиқи мәлум.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.