Lagérlarning taqilishi we qirghinchiliqning jarahetliri: Uyghur diyaridiki toqquz künlük ziyaret

Muxbirimiz eziz
2022.09.26
Tutqundiki Uyghur ösmürlerning “Shinjang saqchi höjjetliri” de ashkarilan'ghan resimliri
Yettesu

Uyghur diyaridiki qirghinchiliqning eng asasliq mezmunliridin biri bolghan lagérlar mesilisi tashqiy dunyagha melum bolghandin bashlap, xitay hökümiti buning mewjutluqini inkar qilghan idi. Kéyinche taghdek ispatlar, bolupmu sün'iy hemrah süretliride eks etken lagér qurulushini inkar qilishqa amal qilalmay bu orunlarning “Kespiy terbiyelesh merkizi” ikenlikini, bu jaygha “Öz ixtiyariliqi boyiche” kelgen kursantlarning bu jayda hüner-téxnika, qanun we xitayche til öginip, “Yaramliq” kishilerdin bolidighanliqini tekitlidi. 2019-Yili dékabirgha kelgende shu waqittiki Uyghur aptonom rayonluq hökümetning re'isi shöhret zakirning aghzidin béyjingda bayanat élan qilp bu “Terbiyelesh merkizi” diki kursantlarning pütünley jemiyet qoynigha qaytip kelgenlikini jakalidi.

Shuningdin buyan herqaysi teshkilatlar we aqillar merkezliri Uyghur diyaridiki siyasiy basturushning emeliyette qirghinchiliq ikenlikini tekitleshke bashlighan bolup, amérika hökümiti bashchiliqidiki bir qisim gherb döletliri arqimu-arqidin buning qirghinchiliq ikenlikini étirap qilip qararlar aldi. Xitay hökümitimu dawamliq halda buni inkar qilip özlirining “Térorluq we ashqunluqqa qarshi turuwatqanliqi” ni pesh qildi. Ishlar ene shu teriqide dawam qiliwatqanda, birleshken döletler teshkilati (b d t) kishilik hoquq kéngishi Uyghur diyari heqqidiki bahalash doklatini élan qilip “Xitay hökümiti Uyghur rayonida insaniyetke qarshi jinayet sadir qiliwatqan bolushi mumkin” dep xulase chiqardi. Dunyadiki eng chong xelq'ara teshkilat bolghan b d t ning bundaq xulase chiqirishi bu heqtiki dunyawi gumanlarni zor derijide tügitip, xitayning Uyghurlargha qandaq mu'amile qiliwatqanliqini dunyagha yene bir qétim wastilik halda körsitip berdi. Ene shu xil arqa körünüsh astida “Washin'gton pochtisi” gézitining muxbirlar güruppisi 23-séntebir küni Uyghur diyaridiki toqquz künlük ziyaret xatirisini élan qilip, Uyghur diyaridiki weziyetning eng yéngi kartinisini namayen qilip berdi.

“Ghayip bolghan nersiler bek köp!”

Muxbirlar guruppisi nurghun egri-toqayliqlarni bashtin kechürüp Uyghur diyarigha yétip kelgendin kéyin sün'iy hemrah süretliri temin etken uchurlar boyiche muqimlashturup chiqqan bir qatar lagérlarning ornini tépip chiqqan. Emma ularning qeshqer we xotende körgini lagér emes, eksiche tajisiman wirusining yuqumidin saqlinish yaki wirustin karantin qilish nuqtiliri bolup chiqqan. Ilgiriki lagérlarning tamlirigha tibbi sahediki xizmetchilerning “Xelq üchün xizmet qiliwatqanliqi” heqqidiki teshwiqat resimliri sizilghan bolup, bu jayda lagérlarning mewjutluqigha da'ir héchqandaq iz qaldurulmighan. Emma ular uchrashqan yerlik kishiler bu jaylarning ilgiri “Öginish qilidighanlar” turghan jay ikenlikini éytqan.

Muxbirlar guruppisi ziyaret jeryanida özliri ishenchlik halda muqimlashturghan lagérlarning ene shu xildiki tibbiy dawalash nuqtilirigha yaki türmilerge ‍özgertiwétilgenlikini körüshtin bashqa, ilgiriki waqitlarda köp qisim kishilerge tonushluq bolghan meschitlerningmu ghayip bolghanliqini, saqal-burutluq erler yaki yaghliq artqan ayallarningmu asasen közdin yütkenlikini bayqighan. Uyghur diyaridiki lagérlargha chemberchas baghlinip ketken chén chu'en'gomu aliqachan ürümchidin ghayip bolghan bolup, uning ornigha chiqqan ma shingruyning “Tebessüm qaplighan” chirayi, qanun arqiliq idare qilish heqqidiki körsetmiliri ékranlarda pat-pat körünüp turidighan bolghan. Emma ular qedemde bir uchratqan ré'alliq, jümlidin résturanlardiki hélihem zenjirlep qoyulghan palta-pichaqlar, taksilardiki “Her bir sözingiz xatirilinip mangidu” dégen eskertishler, toluq qorallan'ghan herbiy-saqchilarning nazaritide tajisiman wirusigha da'ir tekshürüshlerge qatnishiwatqan qeshqer xelqi bu jaydiki asmilatsiyening héch özgermestin dawam qiliwatqanliqini ishare qilip turghan. Bu heqte söz bolghanda “Komunizim qurbanliri xatirde fondi” ning tetqiqatchisi, doktur adryan zénz nöwette Uyghur diyarida hayat izigha chüshkendek körün'gen bilen, uning tektidiki körünmes muhitning téximu uzun mezgillik basturushning asasini quruwatqanliqini alahide tekitleydu.

“Biz körgen we shahid bolghan ishlar untulup, qamalghan kishilerning bir qismi qoyup bérilgen hemde zawutlarda ishlewatqan, yéngi partiye sékrétari bolup kelgen ma shingruyning qomandanliqida shinjangdiki hayat izigha chüshkendek körünsimu, emeliyette bu jaydiki ré'alliqing mudhish xaraktéri héchqandaq özgergini yoq. Xitay hökümitining ashkara bolup ketken bir qisim mexpiy höjjetliridin biz sabiq sékrétar chén chu'en'goning ‛besh yilda shinjangni tinjitish‚ dégen wezipe bilen yötkilip kelgenlikini bilduq. Bu besh yilliq pilanning birinchi yili zor küch bilen ijra qilish basquchi bolup, bu bir yilda ghayet zor kölemlik tutqun emelge ashti. Besh yil ichide shinjang pütünley ‛tinjitildi‚ hemde uzun mezgillik hel qilish charisigha mustehkem hul sélindi. Besh yilliq pilan orunlinip bolghan 2021-yili bolsa chén chu'en'go yötkep kétildi we ornigha ma shingruy wezipige teyinlendi. Ma shingruy hökümranliq qiliwatqan shinjangda biz chén chu'en'go dewride ijra qilin'ghan nurghunlighan siyasetlerning normallashturulghanliqini körduq. Pen-téxnika sahesidin yétiship chiqqan ma shingruy ilgiriki waqitlarda zor tutqun we lagérlar arqiliq bir yerge teyyar qilin'ghan ghayet zor tutqunlarni zawutlargha mejburiy emgek küchliri qilip yötkeshnimu normal ishlargha aylandurup chiqti. Hazir tutulghan kishilerning köpinchisi zawutlargha yaki türmilerge yötkilip bolghanliqi üchün, yene kélip bu xil zor kölemde yötkeshning héchqandaq iznasi qaldurulmighanliqi üchün u jaygha barghanlargha hemme ish normalliship qalghandek körünüshi éniq. Lagérlarmu shundaq boldi. U jaygha qamalghanlar türmilerge we erzan bahaliq ishchiliqqa yötkep kétilgendin kéyin lagérlarning roli qalmighan. Shunga ularning taqiwétilgenliki rast. Shunga u jayda hazir basturushning shekli aliqachan körünmes tüs élip bolghanliqtin beziler hayat normal izigha chüshti, dep qélishi mumkin. Emma xitay hazir aliqachan uzun mezgillik basturush we zulumgha mustehkem hul sélip boldi.”

Untuldurush taktikisi

Muxbirlar guruppisi ziyaret jeryanida Uyghur diyarida zor küch bilen ijra qiliniwatqan bir türlük xizmetning “Untuldurush taktikisi” boluwatqanliqini bayqighan. Gerche nöwette Uyghur diyaridiki basturush “Ayiqi chiqip qaldi” dep teswirliniwatqan bolsimu döletning we partiyening mewjutluqi üchün tehdit, dep qariliwatqan insanlar topining nazaretsiz qélishi eqilge sighmaydiken. Chünki 1960-yillardiki siyasiy malimanchiliqning apetliri yaki 1989-yilidiki tyen'enmén qirghinchiliqi ayaqlashqan'gha shunche uzun waqit bolghan hemde ularning barliq izliri öchürüp tashlan'ghan bolsimu, shu waqitlardiki weqelerge chétishliq kishilerge qaritilghan nazaret hazirmu dawam qilmaqta iken. Bundaq ehwalda Uyghurlarni basturushning iznaliri bolghan lagérlarning taqilishi yaki doxturxana-türmilerge özgertilishi hayatning normalliqqa qaytishini emes, eksiche bu ishlarni kishilerning xatirisidin öchürüshni muhim nishan qilghan.

Ularning bayqishiche, Uyghur diyaridiki basturushqa chétishliq kishilerge bolghan nazaretning bikar qilinishini tesewwur qilish pütünley mentiqige zit kélidu. Chünki shi jinpingning biwaste buyruqi bilen bashlan'ghan “Qattiq zerbe bérish herkiti” Uyghurlarni ortaq nishan qilghan ehwalda “Birmu kishi chüshüp qalmasliq” pirinsipi boyiche lagérlarni wujutqa keltürgen. Kéyinche xitay hökümiti buningghimu qana'et hasil qilmay pütkül xelqni seperwerlikke keltürüp “Öz'ara pash qilish” ni omumlashturghan. Axirida ghayet zor kölemlik tutqun arqiliq “Siyasiy terbiyelesh” ni tamamlap, bir qisimi türmilerge, yene bir qismini jemiyetke yötkesh arqiliq ularni yüriki mujulghan halette qaldurghan. Emdilikte bolsa da'iriler özliri qilghan bu ishlarning izini tarixtin öchürüp, tashqi dunyagha bu jayda hayat normallashqandek tuyghu bermekchi bolghan.

“Washin'gton pochtisi géziti” ziyarettin kéyin yétiliwatqan Uyghurshunaslardin indiyana shitatidiki ros xolman téxnologiye inistitutining proféssori timosi gros (Timothy Grose) bilen bu heqte söhbetleshkende u “Hazirqi weziyettin qarighanda ‛qayta terbiyelesh‚ hadisisi toxtap qalghandek qilidu. Emma siyasiy idi'ologiye dersliri türmilerde, zawutlarda, yerlik hökümet binalirida we öylerde izchil dawam qiliwatidu. Shunga ‛qayta terbiyelesh‚ni izchil dawam qiliwatidu, déyish mumkin” deydu.

Hazirqi ehwalda ‍uyghur diyarida zadi qanchilik ademning lagérlardin türmilerge yötkelgenliki heqqide éniq sanliq melumat yoq bolup, xitay hökümitining höjjetliri 2017-yilining özidila 86 mingdin artuq kishining besh yildin yuquri qamaqqa höküm qilin'ghanliqini körsetken. Yene kélip lagérlardin yaki türmilerdin chiqqan kishilerning herqandiqi izchil mehelle komitétliri yaki özliri turushluq jaylardiki hökümet tarmaqlirining da'imliq nazaritide bolmaqta iken. Ular mushu ehwallarni omumlashturup “Bu jaydiki basturushta béli ushtuwétilgen Uyghur a'ililiri üchün bu ishlarni untup kétish yaki normalliqqa qaytish mumkin emes” deydu.

Öchmes jarahetler

Muxbirlar guruppisi Uyghur diyaridiki siyasiy basturushning iznalirini köpligen sahedin bekmu ochuq körüwalghili bolidighanliqini bayqash bilen birge bu heqtiki ehwallarni sélishturush arqiliq buningda hemmidinmu éghir jarahetning ashu xil qirghinchiliqqa duch kelgüchilerde körülidighanliqini bayqighan. “Yighiwélish lagéri sindromi” dep atilidighan bu xil pisxik jarahet adette natsistlarning lagérlirida yétip chiqqanlarda körülidighan uzun mezgillik rohiy azap bolup, bu xildiki pisxik kemtüklük wyétnam urushigha qatnashqanlarda we xitayda “Medeniyet zor inqilabi” ni bashtin kechürgenlerde köp körülgen. Emdilikte bu hal Uyghurlarning béshigha kéliwatqan bolup, tetqiqatchilar bu xil rohiy pisxikining shu kishi ölüp ketkendimu axirlashmaydighanliqini, eksiche shu kishidin kéyinki ewlatlargha ötidighanliqini bayqighan.

“Shahit biz” torining qurghuchisi bolghan jin bunin (Gene Bunin) bu heqte muxbirlargha söz qilip “Shunche köp kishini solap arqidinla ularning normalliqqa qaytishini tama qilish zadila eqilge sighmaydighan bir ish” deydu. Doktur adryan zénz bolsa nöwettiki eng éghir we xeterlik hadisining asta sür'ette dawam qiliwatqan qirghinchiliq ikenlikini tekitlep, buning qabahiti tarixtiki herqandaq dewrdikidin éship chüshidighanliqini alahide tekitleydu.

“Biz Uyghurlarning tajisiman yuqumi mezgilide acharchiliqqa giriptar bolup ölüm-yitim ishlirining boluwatqanliqini, shuningdek lagérlarda tibbiy dawalash shara'iti yoqning ornida bolush sewebidin nurghun kishilerning ölüp ketkenlikini angliduq. Bu hazirqi saqchi dölitide boluwatqan eng gewdilik ishlar hésablinidu. Emma bu hemmidin qorqunchluqi emes. Men bu sahediki qirghinchiliq heqqide söz bolghanda izchil mushuni dep kéliwatimen: bizde Uyghurlarning nopus sanidiki ghayet zor chékinishige da'ir xitay hökümiti élan qilghan sanliq melumatlar bar. Bolupmu 2016-yilidin bashlap tughut nisbitide körülgen bu chékinish téz sür'ette éship mangghan hemde xitaydiki herqandaq millet we herqandaq rayondikidin halqip ketken. Tughut nisbitidiki 50 pirsenttin éship ketken bu xil mejburiy chékindürüshning xewpi bekmu qorqunchluq. Chünki ikkinchi dunya urushi mezgilide téz sür'etlik qirghinchiliq ijra qilinip milyonlarche kishi birnechche yildila qirip tashlan'ghan bolsa shinjangda ijra qiliniwatqan asta sür'etlik bu qirghinchiliqmu oxshashla bundin kéyinki nechche on yilliq musapide milyonlarche ademni ün-tiwishsiz ghayip qiliwételeydu. Mundaqche éytqanda tughut kontrolluqi arqiliqmu nechche milyon kishini öltüriwetken'ge oxshash netijige érishkili bolidu. Bu xildiki insaniyetke qarshi jinayetning özi emiliyette qirghinchiliq qilghan'gha barawer bir ish. Xitay hazir ‛jenubiy shinjang rayonining nopusini elalashturush‚ namidiki qurulushni bashlap boldi. Buningda ular jenubtiki wilayetlerde xitay nopusini Uyghurlar bilen teng bolush yaki uningdin éship chüshüshtek bir sewiyige élip chiqip, Uyghurlarning nopus qurulmisida üstünlükni igilesh weziyitini buzup tashlimaqchi boluwatidu. Buni xitay hökümet xadimliri qayta-qayta tekrarlidi. Xitayning ‛uzun mezgillik tinchliq we muqimliq‚ ornitishi üchün bu xildiki nopus qurulmisini özgertish urunushi bekmu muhim orun igileydu.”

Nöwette Uyghur diyaridiki siyasiy weziyet ene shu teriqide murekkeplikke tolghan halda dawam qiliwatqan bolup, b d t ning Uyghur diyari heqqidiki doklati élan qilin'ghandin kéyin, bu heqtiki téximu köp muhakimilerge yol échiliwatqanliqi melum.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.