“йәһудий чоң қирғичилиқи” шаһитлириниң нәврилири уйғурларни қоғдашта алдинқи сәпкә өтмәктә

Мухбиримиз нуриман
2020.10.23
Awstraliye-Yehudi-Uyghur.jpg 21-Өктәбир австралийә йәһудий оқуғучилар бирләшмиси (AUJS) өткүзгән “хитайдики уйғурларниң вәзийити” дегән темидики тор муһакимә йиғининиң уқтуруши.
Social Media

Йәһудий җамаити сияси, иқтисади саһәләрдә болсун, холливод кино-филим саһәсидә болсун дуняниң һәр қайси җайлирида бәлгилик тәсир күчкә игә. Мәлум болушичә, хитайниң милйонлиған уйғурларни йиғивелиш лагерлириға бәнт қилғанлиқи ашкариланғандин бери, бу мәсилигә әң йиқиндин көңүл бөлүп келиватиқини 20-әсирниң әң ечинишлиқ паҗиәси болған “йәһудий чоң қирғинчилиқи” ниң қурбанлири болған йәһудийлар болуп кәлгән.

21-Өктәбир австралийә вә йеңи зеландийәниң һәрқайси җайлиридики йәһудий оқуғучилардин тәшкилләнгән австралийә йәһудий оқуғучилар бирләшмиси (AUJS) “хитайдики уйғурларниң вәзийити” дегән темида тор муһакимә йиғини өткүзгән.

Улар өзлириниң иҗтимаий таратқулирида бу йиғинни тонуштурған болуп, тонуштурушта мундақ дәп язған: “ирқий қирғинчилиқни баштин кәчүргән бир милләт болуш сүпитимиз билән, биз башқа милләтләрниң азаб-оқубәтлирини һәр вақит һес қилалаймиз. Австралийә йәһудийлар җәмийитидә хитайдики уйғур җамаити учраватқан зулум һәққидә очуқ сөһбәт башлайдиған пәйт кәлди.” 

Мәзкур йиғинға америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң комиссари нури түркәл вә калифорнийә университети шав фондиниң мудири, һәмдә бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң маарип, илим-пән вә мәдәнийәт тәшкилати (UNESCO) ниң ирқий қирғинчилиқ мәсилилири бөлүминиң рәиси сетифин симиз әпәнди қатарлиқлар тәклип қилинған болуп, дуняниң һәр қайси җайлиридин йүздин артуқ киши тордин нәқ мәйдан қатнашқан.

Нури түркәл әпәнди йәһуди яшлириниң уйғур мәсилисини аңлитиштики актип паалийәтлириниң, дуня җамаәтчиликиниң диққитини уйғур мәсилисигә тартишта муһим рол ойнайдиғанлиқни тәкитлигән. У зияритимизни қобул қилип мундақ деди: “мусулман дуняси сүкүттә туруватқан мушундақ бир мәзгилдә йәһудийларниң уйғурларға игә чиқишини тәқдирләшкә әрзийду. Йәһудийларниң һәрикәткә келиши сиясәт шәхсләрниң ирқи қирғинчилиқни тохтитишқа һәрикәткә өтүши үчүн түрткилик рол ойнайду.” 

Сетифин симиз әпәндиму айрим зияртимизни қобул қелди. У бу паалийәтни тәшкиллигән яшлардин наһайити тәсирләнгәнлики ейтип мундақ деди: “бу паалийәтни орунлаштурған австралийә йәһудий оқуғучилар бирләшмиси бәк қалтис иш қилди. Бовилири-момилири 20-әсириниң оттурилирида натсестлар тәрипидин ‛ирқи қирғинчилиқ‚қа учриған йәһуди яшлар башқа бир милләтниң бешиға әҗдадлири учриған паҗиәниң қайта тәкрарланмаслиқи үчүн һәрикәткә өтүши кишини илһамландуриду.” 

Сетифин әпәнди йәнә мундақ деди: “мән тарихниң қайта тәкрарлинишиға ишәнмәймән. Лекин тарихитики хаталиқлардин дәрс елип, һазирқи дуняда йүзбериватқан хаталиқларни өзгәртәләйдиғанлиқимизға ишинимән. Билгинимиздәк һазир уйғурлар тарихита йәһудийлар учриған паҗиәгә учраватиду. Бизниң тарихтин өгәнгинимиз әгәр адаләтсизликкә сүкүт қелип, қарши чиқмисақ ақивәт наһайити қорқунчлуқ болиду.”

Йиғинда уйғурлар нөвәттә дуч келиватқан кәң көләмдә тутқун қелиш, қул әмгикигә селиш, нопус йөткәш, ана тилини чәкләш, нопусини контрол қилиш, балиларни ата-анисидин айрип дарилетам вә ятақлиқ мәктәпләргә елип кетиш қатарлиқ мәсилиләр оттуриға қоюлған. Бу қилмишларниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң “ирқий қирғинчилиққа қарши туруш, униң алдини елиш вә җазалаш әһдинамиси” дики қануни тәбирлиригә чүшидиғанлиқи әскәртилгән. 

Сетифин әпәнди уйғурлар дуч келиватқан зулумниң хәлқарада “ирқи қирғинчилиқ” дәп етирап қилиниши һәққидә сориған суалимзға мундақ дәп җавап бәрди; “бу йәрдики муһим мәсилә ‛ирқи қирғинчилиқ‚ му, әмәсму ? мәсилиси әмәс бәлки, қандақ қилғанда уйғурларниң бешиға кәлгән һәрқандақ шәкилдики балайиапәтни барлиқ усулларни қоллинип тохтитиш. Мениң көңүл бөлидиғиним ашу кишиләрниң әркин яшиши, уларниң өзиниң тили, мәдәнийити сақлап қилиш һәққи бар. Бизниң немә дәп атишимиздин қәтийнәзәр уйғурларниң азаби давам қилиду. Шуңа мән бу паҗиәә һәқиқий қол тиқип тохтитиш, бу паҗиәгә иниқлима бериштин муһим, дәп қараймән.” 

Сетифин әпәнди йәнә мәдәнийәт, пән-техника юқири пәллигә чиққан 21-әсирдә тарихтики әң ечинишлиқ паҗиә- “ирқи қирғинчилиқ” ниң қайта тәкрарлинишида инсанийәтниң ортақ мәсулийити барлиқини тәкитлиди. 

У йиғин ахирида аңлиғучиларниң бу паҗиәни тохтитшниң усуллири һәққидә сориған суалиға җавабән муну бир қанчә нуқтини оттуриға қойған; “биринчидин, биз хитайниң йүргүзүватқан қилмишлирини оттуриға чиқиришимиз керәк. Иккинчидин, уйғурларниң бешиға кәлгән мәсилиләрни һәр қандақ бир кишиниң бешиға келиш еһтималлиқи болған шәхсиниң кәчүрмиши шәклидә аңлитишимиз керәк. Үчинчидин, немә иш боливатқанлиқиға киришивалмай, һәр бир кишини һәрикәткә кәлтүрүшкә тиришиш керәк. Хәлқ һөкүмәткә тәсир көрситиду. Канаданиң‛ирқи қирғинчилиқ‚ дәп етирап қилиши чоң бир қәдәм алғанлиқ. Биз техиму көп дөләтләрниң бу сәпкә қетилишиға муһтаҗ.” 

Сетифин әпәнди рәислик вәзиписини өтәватқан шав фонди холливодниң даңлиқ филм рижисори сиетивин спийлбирг тәрипидин қурулған болуп, сиетивин спийлбирг ишлигән филимләр йәһудий чоң қирғинчилиқини дуняға етирап қилдурушта муһим рол ойниған. 

Биз сетифин әпәндидин уйғурларниң нөвәттики паҗиәси тема қилинған бирәр филим ишләш пиланиниң бар йоқлиқини сориғинимизда у мундақ деди: “лагер шаһитлириниң һаятини тема қикған бир һөҗҗәтлик филим ишләш пиланимиз бар. Бу филим арқилиқ йүр бириватқан қирғинчлиқни тохтиталмаслиқимиз мумкин. Лекин кишләргә уйғурларниң кимликини тонутуш бәк муһим. Һәқиқий бир шәхисниң һекайиси арқилиқ буниң пәқәт бир һикайә әмәс бәлки ашу киләр үчүн бир иш қилишниң зөрүрликини һис қилдурғили болиду. Биз тихиму тиришишимиз керәк. Биз бәлким кичик вә яки чоң тәсир қозғиялишимиз мумкин. Әң муһими бир һәрикәт қилиш, мушундақ қийин күнләрдә уйғурларниң ялғуз әмәсликини билдүрүш.”

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.