“Yehudiy chong qirghichiliqi” shahitlirining newriliri Uyghurlarni qoghdashta aldinqi sepke ötmekte

Muxbirimiz nur'iman
2020.10.23
Awstraliye-Yehudi-Uyghur.jpg 21-Öktebir awstraliye yehudiy oqughuchilar birleshmisi (AUJS) ötküzgen “Xitaydiki Uyghurlarning weziyiti” dégen témidiki tor muhakime yighinining uqturushi.
Social Media

Yehudiy jama'iti siyasi, iqtisadi sahelerde bolsun, xolliwod kino-filim saheside bolsun dunyaning her qaysi jaylirida belgilik tesir küchke ige. Melum bolushiche, xitayning milyonlighan Uyghurlarni yighiwélish lagérlirigha bent qilghanliqi ashkarilan'ghandin béri, bu mesilige eng yiqindin köngül bölüp kéliwatiqini 20-esirning eng échinishliq paji'esi bolghan “Yehudiy chong qirghinchiliqi” ning qurbanliri bolghan yehudiylar bolup kelgen.

21-Öktebir awstraliye we yéngi zélandiyening herqaysi jayliridiki yehudiy oqughuchilardin teshkillen'gen awstraliye yehudiy oqughuchilar birleshmisi (AUJS) “Xitaydiki Uyghurlarning weziyiti” dégen témida tor muhakime yighini ötküzgen.

Ular özlirining ijtima'iy taratqulirida bu yighinni tonushturghan bolup, tonushturushta mundaq dep yazghan: “Irqiy qirghinchiliqni bashtin kechürgen bir millet bolush süpitimiz bilen, biz bashqa milletlerning azab-oqubetlirini her waqit hés qilalaymiz. Awstraliye yehudiylar jem'iyitide xitaydiki Uyghur jama'iti uchrawatqan zulum heqqide ochuq söhbet bashlaydighan peyt keldi.” 

Mezkur yighin'gha amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining komissari nuri türkel we kaliforniye uniwérsitéti shaw fondining mudiri, hemde birleshken döletler teshkilatining ma'arip, ilim-pen we medeniyet teshkilati (UNESCO) ning irqiy qirghinchiliq mesililiri bölümining re'isi sétifin simiz ependi qatarliqlar teklip qilin'ghan bolup, dunyaning her qaysi jayliridin yüzdin artuq kishi tordin neq meydan qatnashqan.

Nuri türkel ependi yehudi yashlirining Uyghur mesilisini anglitishtiki aktip pa'aliyetlirining, dunya jama'etchilikining diqqitini Uyghur mesilisige tartishta muhim rol oynaydighanliqni tekitligen. U ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Musulman dunyasi sükütte turuwatqan mushundaq bir mezgilde yehudiylarning Uyghurlargha ige chiqishini teqdirleshke erziydu. Yehudiylarning heriketke kélishi siyaset shexslerning irqi qirghinchiliqni toxtitishqa heriketke ötüshi üchün türtkilik rol oynaydu.” 

Sétifin simiz ependimu ayrim ziyartimizni qobul qéldi. U bu pa'aliyetni teshkilligen yashlardin nahayiti tesirlen'genliki éytip mundaq dédi: “Bu pa'aliyetni orunlashturghan awstraliye yehudiy oqughuchilar birleshmisi bek qaltis ish qildi. Bowiliri-momiliri 20-esirining otturilirida natséstlar teripidin ‛irqi qirghinchiliq‚qa uchrighan yehudi yashlar bashqa bir milletning béshigha ejdadliri uchrighan paji'ening qayta tekrarlanmasliqi üchün heriketke ötüshi kishini ilhamlanduridu.” 

Sétifin ependi yene mundaq dédi: “Men tarixning qayta tekrarlinishigha ishenmeymen. Lékin tarixitiki xataliqlardin ders élip, hazirqi dunyada yüzbériwatqan xataliqlarni özgerteleydighanliqimizgha ishinimen. Bilginimizdek hazir Uyghurlar tarixita yehudiylar uchrighan paji'ege uchrawatidu. Bizning tarixtin ögen'ginimiz eger adaletsizlikke süküt qélip, qarshi chiqmisaq aqiwet nahayiti qorqunchluq bolidu.”

Yighinda Uyghurlar nöwette duch kéliwatqan keng kölemde tutqun qélish, qul emgikige sélish, nopus yötkesh, ana tilini cheklesh, nopusini kontrol qilish, balilarni ata-anisidin ayrip daril'étam we yataqliq mekteplerge élip kétish qatarliq mesililer otturigha qoyulghan. Bu qilmishlarning birleshken döletler teshkilatining “Irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush, uning aldini élish we jazalash ehdinamisi” diki qanuni tebirlirige chüshidighanliqi eskertilgen. 

Sétifin ependi Uyghurlar duch kéliwatqan zulumning xelq'arada “Irqi qirghinchiliq” dep étirap qilinishi heqqide sorighan su'alimzgha mundaq dep jawap berdi؛ “Bu yerdiki muhim mesile ‛irqi qirghinchiliq‚ mu, emesmu ? mesilisi emes belki, qandaq qilghanda Uyghurlarning béshigha kelgen herqandaq shekildiki balayi'apetni barliq usullarni qollinip toxtitish. Méning köngül bölidighinim ashu kishilerning erkin yashishi, ularning özining tili, medeniyiti saqlap qilish heqqi bar. Bizning néme dep atishimizdin qet'iynezer Uyghurlarning azabi dawam qilidu. Shunga men bu paji'e'e heqiqiy qol tiqip toxtitish, bu paji'ege iniqlima bérishtin muhim, dep qaraymen.” 

Sétifin ependi yene medeniyet, pen-téxnika yuqiri pellige chiqqan 21-esirde tarixtiki eng échinishliq paji'e- “Irqi qirghinchiliq” ning qayta tekrarlinishida insaniyetning ortaq mes'uliyiti barliqini tekitlidi. 

U yighin axirida anglighuchilarning bu paji'eni toxtitshning usulliri heqqide sorighan su'aligha jawaben munu bir qanche nuqtini otturigha qoyghan؛ “Birinchidin, biz xitayning yürgüzüwatqan qilmishlirini otturigha chiqirishimiz kérek. Ikkinchidin, Uyghurlarning béshigha kelgen mesililerni her qandaq bir kishining béshigha kélish éhtimalliqi bolghan shexsining kechürmishi sheklide anglitishimiz kérek. Üchinchidin, néme ish boliwatqanliqigha kirishiwalmay, her bir kishini heriketke keltürüshke tirishish kérek. Xelq hökümetke tesir körsitidu. Kanadaning‛irqi qirghinchiliq‚ dep étirap qilishi chong bir qedem alghanliq. Biz téximu köp döletlerning bu sepke qétilishigha muhtaj.” 

Sétifin ependi re'islik wezipisini ötewatqan shaw fondi xolliwodning dangliq film rizhisori siétiwin spiylbirg teripidin qurulghan bolup, siétiwin spiylbirg ishligen filimler yehudiy chong qirghinchiliqini dunyagha étirap qildurushta muhim rol oynighan. 

Biz sétifin ependidin Uyghurlarning nöwettiki paji'esi téma qilin'ghan birer filim ishlesh pilanining bar yoqliqini sorighinimizda u mundaq dédi: “Lagér shahitlirining hayatini téma qikghan bir höjjetlik filim ishlesh pilanimiz bar. Bu filim arqiliq yür biriwatqan qirghinchliqni toxtitalmasliqimiz mumkin. Lékin kishlerge Uyghurlarning kimlikini tonutush bek muhim. Heqiqiy bir shexisning hékayisi arqiliq buning peqet bir hikaye emes belki ashu kiler üchün bir ish qilishning zörürlikini his qildurghili bolidu. Biz tiximu tirishishimiz kérek. Biz belkim kichik we yaki chong tesir qozghiyalishimiz mumkin. Eng muhimi bir heriket qilish, mushundaq qiyin künlerde Uyghurlarning yalghuz emeslikini bildürüsh.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.