Рәхмәттайниң лайиһә әсәрлири сәвәблик тәқибләшкә учриғанлиқ еһтималлиқи илгири сүрүлмәктә

“шахсарай қурулуш вә безәкчилик кәспий чәклик ширкити” директори рәхмәттай абдурешит лайиһәлигән, һазирқи хәлқаралиқ чоң базар мәсчитиниң ички көрүнүши. Үрүмчи.

Бир қисим сүрәтлик архиплардин, уйғур диярида бинакарлиқ вә безәкчилик кәспидә мустәқил һалда кәсипләшкән бәдиий лайиһиләш вә зиннәтләш кәспий хадимлириға игә мунтизим ширкәт һәм завутларни бәрпа қилған “шахсарай қурулуш вә безәкчилик кәспий чәклик ширкити” директори рәхмәттай абдурешит өз кәспидә зор нәтиҗә қазанған. Униң мувәппәқийити пәқәт униң уйғур услуби билән ғәрбчә мемарчилиқ сәнитини устилиқ билән бирләштүргән әсәрлиридә өз ипадисини тепипла қалмастин, униң йәнә уйғур мемарчилиқ сәнити билән ислами алаһидиликләр җипсилашқан бир қисим әсәрлиридиму гәвдилиниду.

Бу һәқтә униң билән узун йил һәмкарлашқан, 4 йилдин буян түркийәдә истиқамәт қиливатқан уйғур мемар сәнәт устиси махмутҗанниң билдүрүшичә, үрүмчидики әсли турпан мәсчити орниға кеңәйтип қайта селинған көркәм вә һәйвәтлик чоң база мәсчитниң ичи вә ташқи қурулуш лайиһисини вә безәклирини рәхмәттай ишлигән. Рәхмәттай, меһраб, етикап, ишик беши, дәрваза, гүмбәз, түврүк қатарлиқларға султан сутуқ буғрахан мазири, мәһмуд қәшқири мәқбәриси, һейтгаһ җамәси қатарлиқ уйғур қәдимий мәдәнийәт мираслирида сақлинип келиватқан ислам диниға символлуқ қилидиған нусхилар вә ай юлтуз нусхилиридин башқа йәнә уйғурларниң үзүм вә анар гүл нусхилирини, йүз ойма, қапартма ойма нәқишләрни юқири маһарәт билән бир-биригә маслаштуруп лайиһәлигәникән. Униң бу лайиһигә қанчилик күч сәрп қилғанлиқи вә уларниң иш сүпитиниң юқирилиқи һәтта у лайиәилигән мәсчит чирағлиридинму көрүнүп туридиған болуп, чирағниң гирвәклиригә “аллаһ” дегән сөз нәпс әрәбчә һәрпләр билән қондурулғаникән.

Гәрчә өз вақтида бу хил мәсчит қурулуш лайиһиси даириләрниң тәстиқи билән елип берилған болсиму, әмма әйни чағда рәхмәттайниң бәзи лайиһәлириниң тосқунлуққа учраш һадисилириму йүз бәргән икән.

Махмутҗанниң баян қилишичә, үрүмчидики даңлиқ мәсчитләрдин ноғай мәсчитиниң қурулушида 2013-йили аввал рәхмәттай лайиһәлигән нусхиси җамаәткә көрситилип зор қоллаш вә қайиллиққа игә болғандин кейин җамаәттин вә сахавәтчиләрдин зор мәбләғ йиғилған болсиму, әмма ахирида даириләр бу лайиһиниң түркийәдики мәсчитләргә охшап қалғанлиқини сәвәб қилип, буни тәстиқтин өткүзмигән.

Махмутҗанниң башқа шагиртлардин аңлишичә, рәхмәттай үрүмчидә тутқун қилинған болсиму әслидики тәвәлики бойичә үрүмчидин ғулҗаға елип берилған болуши еһтималға йеқин икән. Биз бу учурларға асасән рәхмәттайниң тәқдири һәққидә үрүмчи вә ғулҗа даирилиридин мәлумат елишқа тириштуқ. Үрүмчи вә ғулҗа җамаәт хәвпсизлик даирилири телефонимизға җаваб бәрмиди. Рәхмәттайниң әсли тәвәлик нопуси болған ғулҗа шәһәр үч дәрваза мәһәллә комитетидин бир аял кадир телефонни алған болсиму рәхмәттайниң қайси орунда тутуп турулуватқанлиқи һәққидики соалимизға қопаллиқ билән “биз билмәймиз” дегәндин башқа җаваб бәрмиди.

Түркийәдики исмини ашкарилашни халимиған, рәхмәттайниң ишлирини яхши билидиған бир уйғур зиялийси рәхмәттайниң лайиһилирини уйғур һазирқи заман бинакарлиқ сәнитидин өрнәкләр дәп көрситишкә болидиғанлиқини тәкитлиди. У, рәхмәттайниң тәқдириниң худди башқа һәр түрлүк кәсипләр билән шуғуллиниватқан тәқибгә учриған миңлиған уйғур сәрхиллиридин пәрқләнмәйдиғанлиқидин һәйран қалмиғанлиқини билдүрди. У өзиниң бинакарлиқ, безәкчилик кәспидә вә инсаний әхлақ-пәзиләтлиридә башқиларға өрнәк болуватқан рәхмәттайниң тәқдиридин әндишә қиливатқанлиқини билдүрди.

Устази рәхмәттайниң һазирқи әһвалидин ениқ мәлумат алалмай чоңқур әндишидә қалған түркийәдики махмутҗан, өзиниң йәнә бир тәрәптин өзлири әҗир сиңдүргән уйғур бинакарлиқиниң йоқитишқа учраватқанлиқини уйғур дияридин тарқиливатқан видийо көрүнүшлири вә учурлардин көргәндики азабини тәсвирләп “уйғурларниң хас алаһидиликлири гәвдиләнгән һәр бир имарәт, һәр бир нәқиш-безәкләр чеқип, сөкүлгәндә худди өзүм парчиланғандәк болимән, рәхмәттай устазимиз қандақ чидайду?” дәйду.

Мәмәтҗанниң қаришичә, “уйғурларниң әнәниви бинакарлиқ сәнитини раваҗландурушқа төһпә қошуватқан рәхмәттайдәк кишиләрниң тәқибгә учришини қияс қилиш тәс әмәс, бирақ хитай һөкүмити уйғурларниң хаслиқи гәвдиләнгән бинакарлиқ безәкчилик аламәтлирини сөкүп ташлап бузғунчилиқ қилалисиму, һеч заман уйғур мемарчилиқ сәнитини хитайлаштуралмайдикән.

У кәспий нуқтидин мундақ дәйду: “уйғур бинакарлиқ сәнитиниң хас алаһидилики явропа услублири билән җипсилашсиму, лекин хитай әнәниви мемарчилиқи билән һечқачан бирлишәлмәйду, қәдимдин тартип җипсилишалмиған. Һәтта хитай лайиһәлигүчиләрму һазирға қәдәр хитайниң бинакарлиқ безәкчилик услубини уйғур вә башқа ғәрб бинакарлиқ сәнити билән бирләштүрүп мувәппәқийәт қазанған әмәс. Шуңа мундақчә ейтқанда уйғур бинакарлиқ сәнитиниң гүзәллики дәл униң хитайдин пәрқлинидиғанлиқи вә ярқин селиштурма һасил қилғанлиқида.”