Sherqiy türkistandiki ikki qurultay heqqide qisqiche analiz
2008.01.15
Aptonom rayonluq 10 - nöwetlik siyasi meslihet kéngishining 1 - qétimliq omumi yighini bilen, aptonom rayonluq 11 - nöwetlik xelq wekiller qurultiyining 1 - qétimliq omumi yighini bir kün perq bilen arqa - arqidin ürümchide échilishqa bashlidi.
Bundin birqanche kün burunla xitay hökümiti, siyasi meslihet kéngishige qatnishidighan 476 neper wekil bilen, xelq qurultiyigha qatnishidighan 550 neper wekilning tizimlikini élan qilghan idi. Rastini éytsam, tizimliktiki "wekiller " ning milliy terkibige qarap bir az heyran boldum, chünki her ikki qurultayning wekilliri ichide Uyghur "wekiller " ning sani xélila éghir salmaqni igiligen idi. Mesilen, xelq qurultiyining 550 neper wekilining 230 nepiridin köpreki Uyghur bolup, méningche bu qétimliq xelq wekiller qurultiyini, hazirgha qeder Uyghur " wekil " ning sani eng köp bolghan bir qétimliq qurultay déyishke bolidu.
" Wekiller ' ning wekillik salahiyiti barmu ?
Siyasi kéngeshni qoyup turayli, atalmish " xelq qurultiyi ' ni élip éytsaq, mahiyette bu organ qorchaq parlamént bolup, siyasi orni intayin muhim, chünki qorchaq re'istin tartip nazirghiche, wilayetning walisidin nahiyining hakimighiche, hetta yéza - kent bashliqlirighiche hemmisi mana shu " xelq qurultiyi " dep atalghan qorchaq parlamént teripidin "saylap " chiqilidu yaki testiqlinidu, sherqiy türkistan'gha munasiwetlik pütün yerlik qanun, nizam, prinsiplarning hemmisi bu organ teripidin tüzüp chiqilidu we maqullinidu. Men wetende muxbir bolup ishligen mezgilimde, 7 yil uda ikki qurultaygha we bu ikki qurultayning da'imiy komitét yighinlirigha qatnashqinim üchün, bu qurultaylarning ichki qurulmisi we atalmish " wekiller " ning barliqqa kélish jeryanidin xéli etrapliq xewirim bar.
" Wekil " tallash mesiliside, aptonom rayonluq partkom teripidin bikitilgen we uzun yillardin buyan özgermey hazirghiche dawam qilip kelgen muqim bir séstima bar, bu séstima buyiche, aldi bilen aptonom rayon derijilik partiye - hökümet organlirining, nazaret we komitétlarning asasliq mes'ulliri, bingtu'en qarmighidiki herqaysi déwiziyilerning asasliq mes'ulliri, shundaqla herqaysi wilayet we hetta nahiyilerning gholluq mensepdarliri saylamsiz we aptomatik halda xelq qurultiyining wekili qilip bikitilidu, bularning sani adette omomiy " wekil " lerning 40 pirsentini teshkil qilidu. Bu shexisler aptonom rayonluq intizam tekshürüsh komitétining inchikiliq bilen tekshürüshi we aptonom rayonluq partkomning biwaste teyinlishi bilen turghuzup chiqilghan siyasi jehette eng ishenchlik kishiler bolghini üchün, aptonom rayonluq xelq qurultiyi da'imiy komitétining bu shexislerning héch birige étiraz bildürüsh hoquqi yoq.
Qalghan 50 - 60 pirsent " wekil " ni turghuzush üchün, herqaysi wilayet we nahiye derijilik xelq qurultayliri teripidin naghra - sunay sadaliri ichide shekilge " saylam " ötküzülidu, bu atalmish " saylam " largha qatnishidighan wekil namzatlirining hemmisila wilayet, nahiye we yézidin ibaret 3 derijilik partiye - hökümet organliri teripidin tallap bikitilgen kishiler bolup, puqralarning bu zorlap téngilghan " namzat " lardin bashqa kishini saylash hoquqi yoq, hökümet kimni körsetken bolsa, shuningghila awaz bérishingiz lazim, eger saylam jeryanida bu " wekil namzatliri " gha qarita étiraz bildürsingiz, " hökümet bilen qarshilashti " dégen qalpaqni béshingizgha kiyip, hayatingiz buyiche saylam meydanigha yéqin yoliyalmay ötüp kitisiz. Bu " wekil " lerni turghuzushta, yerlik hökümetlerge bir- az hoqoqmu bérilgen bolup, mesilen wilayet we nahiye rehberlirining yuqarqidek gheyri démokratik usulda békitilgen " wekil " lerning ichide közige sighmighanlirining " wekillik " salahiyitini emeldin qaldurup, ularning ornigha özlirining uruq - tuqqan, dost - burader we heqemsayilirini toluqlap kirgüzüsh salahiyiti bérilgen. Démek, bu atalmish " wekil " lerning wekillik salahiyitidin söz échish esla mumkin emes.
" Wekil " lerning mutleq köp qismi kompartiye ezaliridin ibaret
Xitay hakimiyiti sherqiy türkistanda yuqarqi ikki qurultaygha qatnishidighan " wekil " lerning pikir we heriket jehette kompartiye bilen yüksek derijide birdeklikini saqlash we xitayning dölet menpe'etige paydiliq bolghan yerlik qanunlarni tosalghusiz halda tiz sür'ette turghuzup ijra qilinishigha kapaletlik qilish meqsitide, sadiq kompartiye ezaliri ichidin " wekil " tallashqa alahide ehmiyet bermekte, shunga hazirgha qeder yuqarqi ikki qurultayning, bolupmu xelq wekiller qurultiyigha tallap chiqilghanlarning texminen 60 pirsentidin köprekini kompartiye ezaliri teshkil qilmaqta, shunga, siyasi terkibige qarighan waqtimizda, partiye wekiller qurultiyi bilen, xelq wekiller qurultiyi otturisida anche chong bir perq yoq.
" Wekiller " ichidiki abduréhim ötkürler we rabiye qadirlar
Xitay hakimiyiti yillardin buyan Uyghur xelqining we dunya jama'etchilikining közini buyash meqsitide, Uyghur xelqi ichide közge körün'gen, yüksek derijide inawiti we hörmiti bar shundaqla öz xelqining iradisige wekillik qilish salahiyitini hazirlighan bezi Uyghur zatlirinimu yuqarqi ikki qurultaygha wekil qilip kirgüzüsh taktikisini qollinip kelmekte, mesilen, weten ichi we sirtidiki pütün Uyghur xelqining qelbide text qurghan meshhur Uyghur alimi merhum abdurehim ötkür, Uyghurlarning hazirqi milliy rehbiri we meniwiy anisi rabiye qadir we shulargha oxshighan intayin az sandiki bezi meshhur shexislermu eyni chaghda ikki qurultayning wekilliri, yene kélip qurultay da'imiy komitéti ezaliri idi, emma ularning " wekiller " ichidiki sani peqetla simwol xaraktérlik bolup, omomiy wekiller sanining 2 - 3 pirsentigimu barmaytti. Xitayning buningdiki meqsiti, birinchidin, özlirini qandaqtur Uyghur xelqi teripidin söyülgen we étirap qilin'ghan zatlargha goya köngül bölüwatqandek qilip körsitish, ikkinchidin , bu shexislerning Uyghurlar ichidiki yüksek abroyi we ijabiy tesiridin paydilinip yerlik xelqning könglini özlirige mayil qilishtin ibaret idi, emma hazirgha qeder xitay hakimiyiti bu jehette héch bir zaman özining siyasiy meqsitige yitelmidi, chünki bu zatlar shunche zor siyasiy bésim we tehditlerge qarimastin, her zaman öz xelqining menpe'etlirini qoghdashqa, ularning yürek sadalirini eks ettürüshke tiriship keldi we bu jeryanda zor bedellerni tölidi, bu ikki zatning hazir öz xelqi ichide menggülük söygüge ige bolushi, mahiyette Uyghur xelqining özlirining heqiqiy wekillirige bergen eng ali mukapati we iltipatidur !
Néme üchün Uyghur " wekiller " ning sani alahide köpeytildi ?
Bu qétim chaqirilghan xelq qurultiyining wekilliri ichide Uyghurlarning sani xélila köp, hetta xitaylar zich olturaqlashqan bezi rayonlardimu " Uyghur wekiller " ni teyinleshke ehmiyet bérilgen bolup, mesilen ürümchidin tallan'ghan 77 neper " wekil " ning 31 nepiri Uyghur, qiziq yéri xitayning uwisi hésablan'ghan shixenzidin tallan'ghan 15 " wekil " ning ichide 3 neper, xitay xelq azatliq armiyisining sherqiy türkistanda turushluq qisimliridin tallan'ghan 25 neper " wekil " ning ichidimu 4 neper Uyghur bar.
Elwettiki, sirtqi körünüshtin qarighanda, Uyghur " wekil " lerning sanining köpeygenlikini bir ijabiy yüzlinish déyishke bolidu, emma Uyghurlarning milliy mewjutluqi tarixta misli körülüp baqmighan derijide zor xewpke duch kéliwatqan bügünki künde, kompartiyining emri buyiche qol kötürüshtin bashqa roli bolmighan ikki qurultayda Uyghur " wekil " ning sanining köpeygenlikini, qandaqtur xitay hakimiyitining Uyghurlargha körsitiwatqan ghemxorluqi dep chüshinish tolimu axmaqliqtur !
Méningche bolghanda buning asasliq sewebi shuki, kéyinki yillardin buyan chet'ellerde Uyghurlarning milliy herikiti mislisiz derijide zoraydi we janlandi, Uyghurlar mesilisining xelq'ara siyasiy sehnilerdiki tesiri kücheydi, Uyghurlar mesilisi hazir xelq'araliq kishilik hoqoq teshkilatlirining mohim küntertiplirining biri bolup qaldi, chet'el metbu'atlirida Uyghurlar heqqidiki talash - tartishlar köpeydi, peqetla ötken yildin buyan amérika parlaméntida we yawropa parlaméntlirida Uyghurlar heqqide mexsus birqanche qétim guwahliq yighinliri we ilmiy muhakime yighinliri ötküzüldi, hetta téxi yéqinda xitayning yawropadiki eng chong soda shiriki hésablan'ghan gérmaniyining fédiral parlaméntidimu Uyghurlar mesilisi heqqide hazirlan'ghan mexsus qarar layihesi muzakirige échildi .
Démek, Uyghurlarning milliy herikitining xelq'arada janlinishi, dunya jama'etchilikining diqqet - étibarining sherqiy türkistan rayonigha merkezlishishige sewebchi bolmaqta, uning üstige bu yil béyjingda chaqirilidighan olimpik yighinigha qarshi xelq'araliq heriket jeryanidimu, Uyghurlarning kishilik hoqoq mesilisi bu heriketning merkizi témilirining biri, qisqisi, xitay hakimiyiti nöwette Uyghurlar mesiliside xelq'araning zor bésimigha duch kelmekte, bu xil bésim, xitay hakimiyitini shekil üchün bolsimu bezi qedemlerni bésishqa mejbur qilmaqta, bu qétimqi ikki qurultayda Uyghur " wekiller " sanining roshen derijide köpeytilgenliki, buning deslepki isharetliridin ibaret.
Munasiwetlik maqalilar
- Qirghizistan Uyghur ittipaqi qurultaygha teyyarliq qilmaqta
- 13 - Nöwetlik türk dunyasi yashliri qurultiyi Uyghur mesilisi toghrisida qararlar aldi
- 13 - Nöwetlik türk dunyasi qurultiyida Uyghurlar heqqide muhim teklipler muzakire qilinmaqta
- D u q ning ikkinchi nöwetlik ijra'iye komitéti yighini muweppeqiyetlik axirlashti
- D u q ijra'iye komitétining yighini axirlashti
- D u q 2- nöwetlik ijra'iye komitéti yighini échildi
- Xelq'araliq radikal partiyining mes'uli marko pérdusa ependi bilen söhbet