Кеңийиватқан қамақханилар вә айиғи чиқмас тутқунлар сепи (1)

Мухбиримиз әзиз
2021.01.07
Кеңийиватқан қамақханилар вә айиғи чиқмас тутқунлар сепи (1) Әтрапи сим тор вә қораллиқ әскәрләр билән қоршалған “тәрбийәләш лагери”.
Social Media

Һәрқайси ахбарат васитилири 2020-йилиниң ахирлириға қәдәр уйғур дияридики еғир қамақ җазалири һәққидә охшимиған нуқтилардин ишләнгән хәвәрләрни елан қилғандин кейин бир қисим кишиләр байқиған бир алаһидә һадисә бу һални кишиләрниң “нөвәттики сиясий бастурушниң йеңи тәрәққияти” дәп чүшиниш һәмдә уһсиниш билән тохтап қелиш һадисиси болди. Һалбуки, ашу нәччә он йиллап қамаққа һөкүм қилинған кишиләрниң бир қисми дәрвәқә мәлум вақит қамақханида турғандин кейин он-йигирмә йилға созулған һөкүм һәққидики уқтурушларни тапшурувалған болсиму, әмма нөвәттә барғансери көпләп мәлум болушқа башлиған полаттәк испатлар бу кишиләрниң зор қисминиң әмәлийәттә қануний басқучлардин өтмәйла қамаққа йоллинип түрмиләрни толдуруватқанлиқини намаян қилмақта. Өткән бирнәччә йилдин буян лагерларға қамалғанларниң гуваһлиқ ишлири үчүн актиплиқ билән хизмәт қиливатқан җин бунин әпәнди өткән йилидин башлап йезишқа башлиған “ш у а р һәққидики тил қисилчилиқи” сәрләвһилик чатма мақалиниң иккинчи қисмида дәл мушу мәсилиләр җанлиқ пакитлар билән баян қилинди.

Апторниң баян қилишичә, уйғур дияридики лагер вә түрмиләрниң кеңийиватқанлиқи һәққидики һөкүмәт тәрәпкә мәнсуп рәсмий һөҗҗәтләр 2019-йилиниң кейинки йеримида ашкара болған болуп, “ню-йорк вақти гезити” вә “дөләтлик аммиви радио” (NPR) да рәсмий йоруқлуққа чиққандин кейин, зор диққәт қозғиған. Болупму бу һөҗҗәтләрдин мәлум болған учурларда 2017-йили вә 2018-йилиниң өзидила 230 миңдин артуқ кишиниң он йил билән йигирмә йил арилиқидики қамақ җазасиға һөкүм қилинғанлиқи көрситилгән. Аридин узун өтмәй бу санниң әмәлийәттә 350 миң кишигә йәткәнлики мәлум болған. Һалбуки, тәқдири лагерларда, қамақханиларда яки түрмиләрдә аяғлашқан кишиләрниң сани “милйон” дегән бирликтә тәхмин қилиниватқанда ашу ғайиб болған инсанлар һәққидә гуваһлиқ бәргүчиләрниң сани күткәндин көп йирақ болуп кәлгән.

Бу һәқтә сөз болғанда җин бунин әпәнди бу нуқтини алаһидә тәкитләйду: “санлиқ мәлуматлар амбирида бәк көп учурлар бар. Әмма униңдики әң муһим мәзмунлар ашу лагерларға қамалғанларниң тәпсилий әһвалиниң хатирилиниши болуп һесаблиниду. Бу шәхсләрниң мутләқ көп қисми 2017-йилидин буянқи сиясий вәзийәтниң биваситә тәсиригә әң қаттиқ учриған кишиләрдур. Шуңа биз уларниң архипини бир-бирләп турғузуп чиқтуқ һәмдә кишиләр уларни асанла тапалайдиған бир шәкилгә елип кәлдуқ. Бу кишиләрниң бәзилири лагерда, йәнә бәзилири қамақта, йәнә зор бир қисми түрмиләрдә болса уларниң көп қисминиң аилә тавабиатлири игә-чақисиз қеливатқанлиқиниму йорутуп бәрдуқ. Буларниң бир қисми чәт әлләрдики туғқанлири яки тонушлири гуваһлиқ бәргәндин кейин мәлум болған кишиләр болуп, йәнә нурғун кишиләр паспорти мусадирә қилинғанлиқтин чәт әлдики туғқанлири улар билән җәм болушқа илаҗсиз қалғанлардур. Йәнә бәзиләр болса мәҗбурий әмгәкниң қурбанлири болуп кәткән кишиләр. Бу җәһәттики бәзи әһвалларни техиму әйнән тәсвирләш үчүн биз хитай һөкүмитиниң өзлири тарқатқан һөҗҗәтләр вә ахбарат учурлирини тәрҗимә қилип, бир йәргә җәм қилдуқ. Буниң билән нурғунлиған һәқиқий кишиләрниң һәқиқий әһвалиму топланди. Әмма 2018-йиллири биз бу ишни башлиғанда хели җиқ кишиләр йәнила қорқунч ичидә бу һәқтә гуваһлиқ бериштин өзлирини тартип кәлгән ‍иди. Бу һал һелиму йәнила мәвҗут болуватиду. Немишқа дегәндә тутулуп кәткән кишиләрниң саниға нисбәтән ейтқанда, һазирға қәдәр гуваһлиқ бәргәнләрниң сани бәкла аз болуватиду. Шуңа биз әйни вақитта бу ишни ашкара елан қилип техиму көп шәхсләрни бу ишқа һәссә қошушқа риғбәтләндүрмәкчи болған идуқ.”

Әмма мәлум болған түрлүк учурлар асасида 2018-йилиниң өзидә лагер вә башқа қамақ орунлириниң һечқачан кеңийиштин тохтап қалмиғанлиқи мәлум болушқа башлиған. “шаһит биз” торидики учурларниң өзила уйғур диярида 2018- вә 2019-йили он йилдин юқири қамақ җазасиға һөкүм қилинған кишиләр саниниң изчил ешип маңғанлиқини, мушу санлар асасида тәхмин қилғанда әң аз дегәндиму 300 миң кишиниң һазир түрмиләргә йоллинип болғанлиқини мөлчәрләш мумкин икән. Йәнә келип бу хилдики қамаққа һөкүм қилинғанларниң мутләқ көп қисми әрләр болуп, буниң ғайәт зор бир қисми “намратлиқни түгитиш” намида мәҗбурий әмгәккә йолланмақта икән. Шуңа һазир нөвәттики реаллиқни “район тәвәсидики уйғур әрләрниң ондин бири қамаққа һөкүм қилинип болди” дәп тәсвирләш һечқанчә мубалиғә болмайдикән. Әнә шу хил реаллиқ, болупму қамаққа кетиватқанлар саниниң ешип бериши болса йеқиндин буян бу һәқтики испатлиқ материялларни оттуриға ташлашқа җүрәт қилалмай йүргәнләрни еғиз ечишқа үндигән.

У бу һәқтә сөз болғанда мундақ дәйду: “биз икки йил илгири бу ишларни йеңи башлиғанда буниңға қизиққанла анчә көп болмиған иди. Гәрчә бир қисим кишиләр бу һәқтә актип рол ойниған болсиму йәнила қорқунч ичидә туруватқанлар көп иди. Әмма һазир қарайдиған болсақ бу һәқтә наһайити көп санлиқ мәлуматлар вә учурлар топлинип болғанлиқини көрмәктимиз. Әмма һазир көп қисим ишларни йәнила тор арқилиқ қилишқа мәҗбур болуватимиз, учурларни топлаш вә гуваһлиқ елишму шундақ болуватиду. Мәсилән, қәшқәр вилайитигә аит материялларни елип ейтсақ доктор адрян зенз бу һәқтә наһайити көп учурларни топлиди. Бу материялларниң көп қисми хитай һөкүмитиниң өзлири елан қилған түрлүк уқтурушлардин кәлгән болуп, униңда һөкүмәтниң ‛намратлиқни түгитиш‚ намида уйғурларни қандақ орунлаштуруватқанлиқи, бу кишиләрниң мутләқ көп қисми болса әмәлийәттә кимликигә чекит урулған кишиләр икәнлики көрситилди. Шуңа мушу хилдики рәсмий һөҗҗәтләр, иҗтимаий таратқулардин топланған испатлар һәмдә кишиләр ихтиярлиқ билән тәйярлиған гуваһлиқ баянлири бу һәқтики дәлил испатларни техиму ашуруватиду.”

Һалбуки, ғайиб болуватқанларниң сан җәһәттә ешип бериватқанлиқи гуваһлиқ беришкә оттуриға чиққан кишиләр саниниң ашқанлиқиниң нәтиҗиси әмәс икән. Әксичә реаллиқ лагерлар вә башқа қамақ орунлири ютуп кәткән кишиләр саниниң тездин ешип меңиватқанлиқини көрситиватқанда, 2019-йилиниң башлири лагерларниң тақилиш еһтимали һәққидики гәп-сөзләр оттуриға чиққан. Буниңда хитай һөкүмитиниң тутқун қилишиға учриған бир қисим кишиләрниң “тәрбийиләш” тин чиқишқа башлиғанлиқи сәвәб болған. Әмма бу хил “азадлиқ” қа еришкән кишиләрниң сани техичә қамақ орунлирида йетиватқанларниң қанчә пирсәнти икәнликини дәңсәп көрүш болса көп қисим кишиләрниң ядиға кәлмигән.

Җин бунин бу һәқтә сөз болғанда буни бир түрлүк бипәрвалиқ, дәп көрситиду: “гуваһлиққа чиққан кишиләрниң әһвалидин биз нөвәттики пүткүл лагер вә қамақ системисиниң қандақ кеңийиватқанлиқини бәкму очуқ көрмәктимиз. Мәсилән, қарайдиған болсақ 2018-йилиниң ахирлиридин башлап бир қисим кишиләр аталмиш ‛тәрбийәләш мәркәзлири‚ дин қоюп берилишкә башлиған иди. Бу әйни вақитта бәкла ғәлитә иш болуп қалғаниди. Чүнки 2017-йилиниң өзидә шунчә көп кишиләр тутулған туруқлуқ аридин бир йил өтә-өтмәйла бир қисим кишиләр чиқишқа башлиди. Чәтәлләрдики бир қисим кишиләр шинҗаңдики уруқ-туғқанлириниң растла қоюп берилгәнликини аңлиди. Буниң билән 2018-йилиниң ахири вә 2019-йилиниң башлири бәкму чатақ бир вәзийәт шәкилләнди. Чүнки бирнәччә йилдин бери кишиләргә мәлум болушқа башлиған лагер системисиға нисбәтән бу ‛лагерлар тақилидиған охшайду‚ дегәндәк бир учурни йоллиғанлиққа баравәр иди. Әмма бир қисим кишиләр растинла қоюп берилгән болсиму, әмма түрмиләр вә қамақханилардин чиқалмиған кишиләргә нисбәтән ейтқанда, уларниң сани һечқанчә әмәс иди. Чүнки шу вақитлардила ‛йиғивелиш лагерлириға қамалғанларниң сани бирнәччә милйонға бариду‚ дегән учурлар дуняға ашкара болуп болған иди. Әмма кейин қарайдиған болсақ лагердин қоюп берилди, дегән бу кишиләрниң мәҗбурий әмгәккә йолланғанлиқини көрдуқ. Уларниң бәзилири растинла ‛җәмийәт қойниға қайтип кәлгән‚ болсиму бу кишиләрниң өз арзуси бойичә әмәс, бәлки ‛орунлаштуруш‚ пиринсипи бойичә қаравуллуқ дегәндәк хизмәтләргә қоюлғанлиқи мәлум болди.”

Бу программиниң давамиға қизиқсаңлар диққитиңлар кейинки программимизда болсун.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.