Uyghur diyaridiki lagérlarning shiddet bilen kéngiyiwatqanliqi yéngi endishilerni qozghimaqta

Muxbirimiz eziz
2020.09.24
lager-atush.jpg Xitay Uyghur rayonida qurghan yighiwélish lagérlirining bir. 2019-Yili 2-iyun, atush.
AFP

Xitay hökümitining Uyghur diyaridiki siyasiy basturush herikiti lagérlar mesilisining dunyagha melum bolushigha egiship ghayet zor tenqidke we eyibleshke duch kelgendin kéyin xitay tézdin lagérlarning mewjutluqini inkar qilish arqiliq bu ötkeldin ötüwalmaqchi boldi. Emma lagérlar heqqidiki köpligen maddiy ispatlar otturigha chiqqandin kéyin xitay hökümiti bu orunlarning lagér emes, belki “Kespiy terbiyelesh mektipi” ikenlikini tekitleshke bashlidi. Shuningdek 2019-yili dékabirda Uyghur aptonom rayonluq hökümetning re'isi shöhret zakirning éghzidin “Bu mekteplerdiki kursantlarning hemmisi tégishlik bilimlerni öginip oqush püttürdi hemde jem'iyettin bir kishilik xizmet tapti” dégen melumatni tarqatti.

Halbuki, muhajirettiki minglighan Uyghurlar alliqachan ashu lagér sistémisi yutup ketken sansiz qowm-qérindashlirining iz-déreksiz ghayib bolghanliqi heqqide köpligen guwahliqlarni bergendin kéyin, xitay hökümiti bu ehwalni yene bir qétim inkar qilip, bu mekteplerning yéqindin buyan arqimu-arqidin taqiliwatqanliqini tekitleshke ötken idi. 2020-Yili 8-séntebirde ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinida xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi jaw lijyen: “Men shuni seminglargha sélip qoyay: shinjangda héchqandaq ‛terbiyelesh lagéri‚ mewjut emes. Peqet ‛kespiy terbiyelesh mektipi‚ bar. Bu mekteplerdiki oqughuchilarning hemmisi oqush püttürüp jem'iyet qoynigha qaytip keldi,” dégen idi.

23-Séntebir küni awstraliye istratégiyelik siyaset institutining tetqiqatchisi néysin rusérning mexsus Uyghur diyaridiki lagérlarning eng yéqinqi ehwaligha béghishlan'ghan mexsus doklati élan qilin'ghandin kéyin, xitay hökümitining yene bir qétim yalghan éytish arqiliq dunyani aldimaqchi boluwatqanliqi ashkara boldi.

“Shinjang sanliq melumatlar qurulushi” namidiki bu doklatta aptor 2017-yilidin buyan Uyghur diyarining herqaysi jaylirida qurulghan lagérlarni sün'iy hemrah süretliri bilen sélishturup chiqqan hemde lagér shahitliri bilen söhbetlishish arqiliq bu lagérlarning az dégendimu 380 nechche orunda mewjutluqi ashkarilan'ghan. Buning bilen ilgiri melum bolghan lagérlarning sanigha yéngidin yüzge yéqin lagér qoshulghan. Mana mushu xil ré'alliqni aldinqi yillardiki ehwal bilen sélishturup chiqqandin kéyin, aptor “Lagérlarning sani we kölimi hazir téz sür'ette ashmaqta,” dep xulase chiqarghan.

Néysin rusérning bu qétimqi doklatida körsitilishiche, 2019-yilidin 2020-yilighiche bolghan lagérlarning kéngiyish jeryanida az dégendimu 61 lagér yéngidin qurulghan. Buning ichide 14 lagér hazir jiddiy quruluwatqan bolup, yéqinqi bir-ikki ay ichide ishqa kirishtürülüshi mumkin iken. Bu lagérlarning yérimidin köprekide bixeterlik tedbirliri, jümlidin sim tosuq we qorshaw tamliri burunqidin bir hesse yuqiri kötürülgen. Sün'iy hemrah süretliridin melum bolushiche, Uyghur diyaridiki lagérlardin “Taqalghan bolushi mumkin” déyishke bolidighanliri sekkiz orundiki lagér iken.

Néysin rusér BBC agéntliqining bu heqtiki ziyaritini qobul qilghanda mundaq deydu: “Buningda közge chéliqidighan mezmunlar ichide hemmidinmu bekrek ademni shürkendüriwétidighan bir nuqta, bu mu'esseselerning izchil dawam qiliwatqan hemde uzaqni közligen tutup turush orni bolushidur. Bu mu'essesiler qurulushida yüzligen yéngi binalar barliqqa kélip, shinjangdiki Uyghurlar we bashqa xitay bolmighan kishilerni qamaydighan orun bolup qalghan. Shunga bu mu'essesiler toghrisida méning söz qilghinimdin köre ashu qurulushlarning özi sözligini tüzük: shinjangdiki ikkinchi chong sheher bolghan qeshqerge qaraydighan bolsaq, bu jaydiki lagérning kölimi 60 éykir (texminen 24 géktar yaki 240 ming kwadrat métir) kélidu. Pütün mu'essese 14 métir égizliktiki tam bilen qorshalghan. Tamning üstide on métir égizliktiki közitish munarliri orunlashqan. Ashu qorshaw tamning ichidiki her bir bina yene ayrim-ayrim halda tikenlik sim tosuq bilen qorshalghan. Emdi mushundaq bir mu'esseseni qandaq qilip ‛mektep‚ dep chüshendürüsh mumkin? ularning shekli we funkitsiyesi mektepke emes, eksiche türmige oxshaydu. Bu xildiki mu'esseselerning kölimi hazir shiddet bilen kéngyiwatidu. Shunga biz bu qétimqi doklatimiz dunya jama'itining bu mesilige bolghan diqqitini tartishini, shundaqla heriketke ötüshige türtke bolushini ümid qilimiz.”

Doklatta körsitilishiche, nöwette melum bolghan lagérlarni “Töwen derijilik bixeterlik tedbirliri élin'ghan qayta terbiyelesh lagéri”, “Gumanliq kishilerni terbiyelesh lagéri”, “Gumanliq kishilerni yighiwélish orni” we “Eng qattiq bixeterlik tedbirliri élin'ghan türme” dégendek töt türge ayrishqa bolidiken. 1-Guruppidiki mu'essesiler eslidila mewjut bolghan mektep, doxturxana dégendek orunlarning etrapigha égiz tam qopurush arqiliq lagérgha aylandurulghan qurulushlar bolup, 2017-we 2018-yilliridiki süretlerde bu orunlarning sirtida tikenlik sim tosuq we tamlarning barliqini körgili bolidiken. Emma 2019-yilidin kéyinki süretlerde bu tedbirler bikar qilin'ghan hemde bu orunlargha waskétbol meydani dégenler qoshulghan. Beziler mushu ehwalgha qarap bu lagérdikilerning muntizim lagérlargha yötkep kétilgenlikini yaki “Oqush püttürgen” bolushi mumkinlikini algha sürgen. Qalghan üch guruppidiki lagérlar bolsa birdek muntizim shekil alghan hemde qattiq mudapi'e tedbirliri körülgen mu'esseler iken.

Bu toghriliq söz bolghanda “Buzfid” torining xadimliridin méga rajagopalan özining körgenlirige birleshtürüp mundaq deydu: “Méningche, biz alliqachan köpligen menbelerni retlep chiqish jeryanida bu xil ispatlarni köp qétimlap uchratqan. Buningda bezi lagérlarning sirtidiki mudapi'e esliheliri éliwétilgen. Shuning bilen bir qisim kishiler rastinla lagérlar taqilishqa yüzlen'gen oxshaydu, dep oylashqa bashlighan. Emma sün'iy hemrah süretliri arqiliq bizning körginimiz del buning eksiche bolup chiqiwatidu. Buningdiki yene bir nuqta shuki, xitay hökümiti bu rayondiki zor kölemlik tutqun pa'aliyitide öz istratégiyesini toxtimastin özgertiwatidu. Emma buningda özgermigen birla nuqta bar. U bolsimu xitay hökümitining lagérlarni bikar qilishning ornigha téximu yuqiri sewiyidiki bixeterlik tedbirliri qollinilghan, téximu köp lagérlarni wujudqa keltürüwatqanliqi. 2020-Yili séntebir éyidiki sün'iy hemrah süretlirige qaraydighan bolsaq, bu halning izchil yuqirigha qarap méngiwatqanliqini körimiz. Shunga mushu ehwallarda qarap men ‛zor sandiki lagér tutqunliri eslidiki kona lagérlardin yötkep kétilgen bolushi mumkin‚ dep oylaymen. Bu yéngi mu'esselerning bixeterlik tedbirliri yaki kölimi burunqisidin zor derijide yükselgen. Yene kélip bu yéngi lagérlarning her birige on mingdin 30 mingghiche adem sighidu. Bundaq zor kölemdiki lagérlarning shiddet bilen köpiyishi bu jaylargha qamilidighan kishilerning sani bundin kéyin téximu ashidighanliqini, bu yerge qamilidighan kishilerning téximu uzaq yétip kétishi mumkinlikidin bésharet béridu.”

Doklatta körsitilishiche, nöwettiki lagérlargha ortaq bolghan bir chong alahidilik eng qattiq bixeterlik tedbirliri éln'ghan bu mu'esseselerning del zawutlargha yandash orunlargha jaylishishi iken. Bu bolsa hazir zor diqqet qozghawatqan Uyghur diyaridiki mejburiy emgekning bu lagérlar bilen bolghan munasiwitini melum derijide yorutup bermekte iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.