4.5 Milyon Uyghurning az tughulidighanliqi “Irqiy qirghinchiliq” ning delilimu?
2021.06.09
Gherb metbu'atliri “Uyghur sot kollégiyesi” ning guwahliq anglash yighinida otturigha qoyulghan 4.5 Milyon Uyghurning az tughulush mesilisige diqqet qilmaqta.
6-Ayning 4-küni londunda chaqirilghan “Uyghur sot kollégiyesi” ning guwahliq anglash yighini 6-ayning 7-küni axirlashqandin kéyin, gherb metbu'atliri mezkur sotta otturigha qoyulghan guwahliq sözliri toghrisida herxil analiz maqaliliri we xewerlerni köplep élan qilmaqta. Bularning ichide diqqetni bekrek tartqini, doktur adri'an zénz guwahliq sözide tilgha alghan 2017-yilidin 2019-yilighiche bolghan ariliqta Uyghur nopusining köpiyish nisbitining 80 pirsent kémeygenliki, kelgüsi 20 yilda 4.5 Milyon Uyghur nopusining kem tughulidighanliqi mesilisi bolmaqta.
BBC 9-Iyun élan qilghan “Gérmaniye alimi xitayning pilanliq tughut siyasitining wehimisi astida milyonlighan Uyghurning az tughulidighanliqini bildürdi” namliq maqale, “Firansiye awazi” 8-iyun élan qilghan “Béyjing 20 yilda 4 milyondin artuq Uyghurning az tughulushigha seweb bolidighan shinjang siyasiti bilen eyiblendi” namliq xewer we “Gérmaniye dolqunliri” radiyosi 8-iyun élan qilghan “Xitay shinjangda nopusni tizginlep, 20 yil ichide 4.5 Milyon ademni kémeytmekchi” namliq xewerler buning misalliridur.
Melum bolghinidek, londunda chaqirilghan “Uyghur sot kollégiyesi” de guwahliq bergen 40 tin artuq shahidlar arisidiki birqisim Uyghur ayallar öz béshidin ötken mejburiy bala chürüsh opératsiyesi, mejburiy tughut cheklesh dorisi we mejburiy üzük sélish mesililiri toghrisida guwahliq bérip, xitayning insaniyetke qarshi jinayetlirini pash qilghan hemde bu heqtiki échinarliq hékayiliri bilen sot ehlini tesirlendürgen idi.
Doktur adri'an zénz “Uyghur sot kollégiyesi” ning guwahliq anglash yighinida 6-ayning 7-küni sözge chiqip, özining Uyghurlar we jaza lagérlirigha munasiwetlik yéngi doklatini bayan qilghanda, 2017-yilidin 2019-yilighiche xitayning milliy siyasitining bésimi bilen Uyghurlar nopusining köpiyish nisbitining 48.7 Pirsent aziyip zor derijide arqigha chékin'genlikini, kelgüsi 20 yilda az dégende 4.5 Milyon Uyghurning az tughulidighanliqini, bularning 80 pirsentining sherqiy türkistanning jenubidiki yéza ahalisini öz ichige alidighanliqini, bu omumiy Uyghurlar nopusining üchtin bir qismini teshkil qilidighanliqini tilgha alghan. U bu doklatning xitay Uyghurlar üstidin yürgüziwatqan irqiy qirghinchiliqni ispatlashqa yétidighanliqini eskertken idi.
Gherb metbu'atliri del mushu nuqtigha bekrek diqqitini aghdurup, tajawuz xaraktérlik bala chüshürüsh opératsiyesi, tughmasliq opératsiyesi, qorqunush sélip turup mejburiy tughut cheklesh dorisi ichküzüsh we mejburiy üzük saldurush qatarliq wastilar arqiliq bir milletning normal köpiyishige cheklime qoyghan xitayning bu qilmishlirining irqiy qirghinchiliq bilen bolghan alaqisini analiz qilmaqta.
D u q ning re'is wekili, “Sherqiy türkistan ölimalar birliki” ning mu'awin re'isi turghunjan alawudun ependi bu heqte toxtalghanda, “Uyghur sot kollégiyesi” üchün bu delil-ispatning intayin muhimliqini tilgha aldi. D u q tetqiqat merkizining mudiri enwer ehmet bolsa adri'an zénzning delil-ispatlirining “Irqiy qirghinchiliq” dégen yekünni chiqirishqa asas bolidighanliqini eskertti.
BBC Ning “Gérmaniye alimi xitayning pilanliq tughut siyasitining wehimisi astida milyonlighan Uyghurning az tughulidighanliqini bildürdi” namliq maqaliside mundaq jümliler orun alghan: “Adri'an zénzning bu doklati xitayning Uyghurlargha qaratqan pilanliq tughut siyasitining arqa yüzidiki uzun muddetlik meqsidini ashkarilap tashlidi”. “Béyjing hökümiti aldinqi hepte xitayda 3 perzentlik bolush siyasitini yolgha qoyghan bolsimu, biraq shinjangda tughut cheklesh siyasiti yenila intayin qattiq ijra qilinmaqta, xilapliq qilghuchilar jazalanmaqta”.
Fransiye awazining “Béyjing 20 yilda 4 milyondin artuq Uyghurning az tughulushigha seweb bolidighan shinjang siyasiti bilen eyiblendi” namliq xewiride mundaq jümliler orun alghan: “Adri'an zénzning tetqiqatida körsitilishiche, eger xitay hakimiyiti shinjangda az sanliq milletlerge pilanliq tughut siyasitini yolgha qoymisa, 2040-yiligha barghanda 13 milyon 140 ming adem köpiyetti. Biraq hazir weziyet bashqiche, az dégende 2 milyon 600 ming bilen 4 milyon 500 ming adem az tughulidu”. “Béyjing uzun yillardin buyan gherbiy-shimalidiki bu bipayan tupraqqa bolghan kontirolluqini hessilep kücheytishke urunup keldi. Istiratégiyelik orni intayin muhim bolghan bu rayondiki Uyghurlarning nopusi hazir 25 milyon nopusning yérimighimu yetmeydu. Milyonlighan xitaylar bu rayon'gha köchüp yerliklerning naraziliqini qozghimaqta.”
“Gérmaniye dolqunliri” radiyosi 8-iyun élan qilghan “Xitay shinjangda nopusni tizginlep, 20 yil ichide 4.5 Milyon ademni kémeytmekchi” namliq xewiride mundaq jümlilerge orun béridu: “Adri'an zénzning doklatida ipadilinishiche, jenubiy shinjangdiki xitaylarning nopusi 8.4 Pirsent bolup, xitay hakimiyiti Uyghurlarning nopusini cheklep, xitaylarning nopusini 25 pirsent köpeytmekchi. Bu siyaset xitayning bixeterlik analizigha asaslan'ghan bolup, rayonda kommunistik partiyesige bolghan sadaqetning derijisini yuqiri kötürüshni meqset qilghan”. Doklatta mundaq déyilidu: “Shinjang ishlepchiqirish qurulush armiyesi partkomining wekili we mu'awin bash katipi lyu yiléy 2020-yili 7-ayda chaqirilghan bir yighinda ‛jenubiy shinjangning mesilisi nopus qurulmisidiki tengpungsizliqta. Xenzularning nopus nisbiti bek töwen‚ dégen”.
Gherb metbu'atlirida élan qiliniwatqan “Uyghur sot kollégiyesi” de otturigha qoyulghan türlük guwahliqlar toghrisidiki xewerlerde yene jaza lagérliridiki qéyin-qistaqlar, Uyghur a'ililirining weyran bolush mesilisi, Uyghurlarning dini, tili, medeniyitining depsende qilinish ehwallirimu köplep tilgha élinmaqta.
Halbuki, xitay hakimiyiti sot échilishtin ilgirila bu sotqa étibar bermeydighanliqini, bu sotning qanunsizliqini tilgha alghan bolsimu, her küni dégüdek bu sotni qarilap axbarat élan qilishni dawamlashturup kelmekte.