Ғулҗа електир истансисиниң пенсийәгә чиққан әр-аял икки хизмәтчиси чәтәлгә чиққанлиқи сәвәблик қамаққа һөкүм қилинған

Мухбиримиз әркин
2019.09.05
Merhaba-Turaxun-Shahitliq.jpg Чәтәлгә чиққанлиқи сәвәблик қамаққа һөкүм қилинған турахун җорибай вә шадийә закирниң голландийәдә олтурушлуқ қизи мәрһаба турахун шаһитлиқ бәрмәктә.
Social Media

Ғулҗа електир истансисиниң сабиқ хизмәтчилиридин турахун җорибай вә униң аяли шадийә закир 30 нәччә йил мәзкур електир истансисида ишләп, бир қанчә йил аввал пенсийәгә чиққан. Лекин 63 яшлиқ турахун җорибай вә 57 яшлиқ шадийә закирниң хитай һөкүмити 2017‏-йили 2‏-айда башлиған уйғур, қазақ вә башқа мусулманларни лагерларға кәң көләмлик қамаш һәрикитидин аман қалмиғанлиқи мәлум.

Нөвәттә, 2018‏-йили 3‏-айда ғулҗиниң дәря бойи йоли аилиликләр қорусидики өйидә бирла вақитта тутқун қилинип, ғулҗиниң боз дегән йеридики йиғивелиш лагериға елип кетилгән икки пәрзәнтлик турахун җорибай вә шадийә закирниң қамақ җазасиға һөкүм қилинғанлиқи илгири сүрүлмәктә. Уларниң голландийәдә олтурушлуқ қизи мәрһаба турахун 4‏-сентәбир күни радиомизға бәргән учурида, дадисиниң 8 йиллиқ, анисиниң 7 йиллиқ кесилгәнлики дәлилләнгәнликини билдүрди. Мәрһаба турахун чаршәнбә күни мухбиримизға бәргән учурида, дадисиниң шиходики түрмигә елип кетилгәнлики, анисиниң давамлиқ боздики түрмидә тутуп турулуватқанлиқиға даир учурларға еришкәнликини билдүрди. Униң илгири сүрүшичә, ата-анисиниң тутқун қилинишиға уларниң 2014 вә 2015‏-йиллирида икки қетим голландийәгә чиқип, пәрзәнтини йоқлиши сәвәб болған. 

Мәрһаба: “апам билән әң ахирқи қетим көрүшкән вақтим мениң маву кичик қизим бир яшқа киргән вақти иди. Телефонда көрүшкән, йәни 2016‏-йили 12‏-айда. Қисқила параңлашқан идуқ. Дадам билән апамниң 2018‏-йили 3‏-айниң 3‏-күни тутқун қилинғанлиқини нәврә һәдилиримдин аңлидим. Дадам шихуға йөткәлгәнлик хәвирини бир достумдин алдим. У достум дадамниң 8 йил кесилип, шиху түрмисигә елип кетилгәнликини ейтти. Ичкири өлкидә туридиған бир достум иди. У: ‛апаң билән дадаң кесилди, ошуқ гәп қилма. Мени тоғра чүшән‚ деди. Мәнму мақул, дедим. Уларниң кесилишиниң сәвәби, голландийәгә икки қетим кәлгән. Шу сәвәб болдимикин, дәп ойлаймән. Улар биринчи қетим 2014‏-йили 4‏-айда келип, 7‏-айда қайтип кәткән. Иккинчи қетим 2015‏-йили 5‏-айда келип 8‏-айда қайтип кәткәниди”. 

Мәрһаба турахунниң билдүрүшичә, униң иниси 2018‏-йили 3‏-айда ата-аниси билән бир биргә тутқун қилинип, йеқинда қоюп берилгән. Әмма ата-анисиниң қачан кесилгәнлики, дадисиниң қачан шихуға елип кетилгәнликини һечким билмәйдикән. У, униң ата-анисиниң саламәтлик әһвали яхши әмәслики, дадисиниң өткән йили қетим қоюп берилип, йәнә елип кетилгәнликини билдүрди. 

Мәрһаба: “апамниң саламәтлик әһвали яхши әмәс. Апамниң пути ағрийтти. Мән вәтәндики вақтимда апам путини оператсийә қилдурған. Униң үстигә апамниң йүрики чатақ. Мушу йәрдиму йүрәкниң дорисини ичкән. Дадамниң диабит кесики бар. Дохтурханида йетип чиқиптикән, йүрәк оператсийәси қилдуруп. Ашу йәрдә (лагерда) һошидин кетип 15 күндин кейин бир қетим қоюп бериптикән. Дохтурханида кариват йетишмәй берип-келип давалиниватса ашу йәрдин йәнә келип елип кәткән гәп. Шуниңдин таки һазирғичә һечқандақ хәвири йоқ”. 

Мәлум болушичә, “ню-йорк вақти” гезитиниң мухбири паул мозур бу йил 8‏-айда ғулҗиға берип, турахун җорибай билән шадийә закирниң из-дерикини қилған. У, тутқунлар қарашлиқ или дәряси йоли сақчиханисиға берип, уларниң қайси қамақханида икәнликини сориған болсиму, лекин сақчилар уларниң қамақта икәнликини рәт қилип, уларниң бир йәргә кәткән болуши мумкинликини илгири сүргән. Биз ‏‏4‏-сентәбир күни или дәряси йоли сақчиханисиға телефон қилған болсақму, лекин сақчиханиниң кәчлик нөвәтчи сақчиси соаллиримизға җаваб беришни рәт қилди. У, турахун билән шадийәниң һазир қайси түрмидә икәнлики, уларниң немә үчүн кесилгәнлики һәққидики соалимизға “биз билмәймиз, сиз немини сораватисиз. Бу адәм бизгә қарашлиқ районда олтурамду, бу адәмниң әһвалини биз немә үчүн билмидуқ. Сиз дегән әһвал бизгә намәлум. Бизниң районимизда бундақ бир адәм йоққу. Бизниң районимизда турахун исимлик бирәр миңдәк адәм бар. Мән сизниң қайси турахунни дәватқанлиқиңни қандақ биләй. Мән тонумаймән, бундақ адәмләр бәк көп. Әгәр сизниң қандақ ишиңиз болса бизниң сақчиханиға келиң, йүз туранә сөзлишәйли” деди.

Шадийә закирниң америкада олтурушлуқ сиңлиси муқәддәс закирниң билдүрүшичә, даириләр шадийә закир билән турахун җорибайниң аилә әзалирини иккийләнниң кесимнамисиға қол қоюшқа мәҗбурлиған. Муқәддәс ханим кесимнамидә иккийләнгә “нурғун гунаһ” артиветилгәнликини билдүрди. Муқәддәс ханимниң ашкарилишичә, турахун билән шадийә закир тутқун қилинған охшаш бир күндә уларниң оғлиму тутқун қилинғаникән. Униң билдүрүшичә, униң җийәни тутқун қилинип, лагерға елип кетилгән мәзгилләрдә униң өйигә “чәтәлниң сигнали байқалди” дегән сәвәб билән икки хитай кадири орунлаштуруп, униң өйидә йетип қопқан. 

Турахун җорибай вә шадийә закирниң кесиветилгәнлики һәққидики хәвәр “ню-йорк вақти” гезити йеқинда мақалә елан қилип, уйғур районидики хитай әдлийә тармақлириниң 2017 вә 2018‏-йиллирида 230 миң кишигә қамақ яки башқа җазаларни бәргәнликини ашкарилиған бир мәзгилдә ашкариланди. Бу хәвәр чәтәлдики қанун мутәхәссислиридә мәзкур райондики хитай әдлийә тармақлириниң кишиләрни адил сотлаватқанлиқиға қарита җиддий гуман пәйда қилмақта. Америкадики “уйғур кишилик һоқуқ қурулуши” тәшкилатиниң алий дәриҗилик тәтқиқатчиси һенрий шәҗәвиский 4‏-авғуст зияритимизни қобул қилип, хитайниң уйғурларни бастурушта лагер вә диҗитал назарәтни ишқа селипла қалмай, қанунни суйиистемал қиливатқанлиқини илгири сүрди.

Һенрий шәҗәвиский мундақ дәйду: “қануни нуқтидин қариғанда, бәлким мән буни сөзләватқан тунҗи киши болмаслиқиму мумкин, йәни бу кишиләрни сотлашта қануни тәртипкә әмәл қилинмиғанлиқиға даир нурғун әндишиләр бар. Бунчилик қисқа вақитта уқәдәр көп адәмниң сотлиниши қануни тәртипкә әмәл қилинмиғанлиқини көрситиду. Башқа нуқтидин алғанда бу хитайниң көп қирлиқ бастуруш елип бериватқини намаян қилиду”.

Һенрий шәҗәвискийниң илгири сүрүшичә, бунчилик көп адәмниң җазалиниши хәлқара җәмийәтниң ойғинип, дәрһал тәдбир қоллиниши үчүн йетәрлик дәлил икән. У мундақ дәйду: “бизниң һәрикәт қоллинишимиз үчүн вәзийәт йәнә қайси нуқтиға келиши керәк?. Әгәр, 2009-вә 2010‏-йили “үрүмчи вәқәси” дин кейин йүз бәргән тутқун қилишлар бизниң һәрикәт қилишимизға йетәрлик болмиған болса, ундақта һәрикәткә өтүшимиз үчүн 10 йилдин кейинки бүгүнки күндә җазаланғанларниң чөчүтәрлик көләмгә йетишини күткәнмитуқ яки буниң техиму дәһшәтлик көләмгә йетишини кетәмдуқ?. Буниңда хәлқара җәмийәтниң пәқәт ойғиниши купайә қилмайду. Бу вәзийәт, тәдбир қолланмай туруп, пәқәт сүкүт қилиш биләнла түзәлмәйду”.

“ню-йорк вақти” гезитиниң хәвиридә баян қилинишичә, уйғур аптоном районидики тәптиш органлири 2017‏-йили 227миң 661 кишиниң қолға елинишини, 2018‏-йили йәнә 114миң 23 кишиниң қолға елинишини тәстиқлиған болуп, бу икки йил ичидә қолға елинғанлар йеқинқи 10 йил ичидә қолға елинғанларниң җәмий санидин ешип кәткән. Хәвәрдә, 2017‏-йилиниң өзидила 87 миң кишигә қамақ җазаси берилгәнлики, буниң ичидә 5 йил яки униңдин узун кесилгәнләрниң 2016‏-йилиға қариғанда 10 һәссә артқанлиқи илгири сүрүлгән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.