“Xitay saqchi: “Uyghurlargha kishilik hoquq yoq”

“Zimistan” torining xewirige asaslan'ghanda, amérikaning dangliq téléwiziye istansisi PBS ning “Aldinqi sep” programmisida en'gliyelik dangliq rézhissor we filim ishligüchi robin barnwélning “Xitaydiki yoshurun tekshürüsh” namliq höjjetlik filimi qoyulghan.

Aldinqi sep” programmisining tor bétide bu höjjetlik filim heqqide: “Xitayning mexpiy rayoni heqqidiki mexpiy doklat” dégen qoshumche mawzumu eskertilgen.

Biz mezkur höjjetlik filim heqqide melumat élish üchün PBS ning “Aldinqi sep” programmisi ishxanisi bilen alaqileshtuq. Programmining teshwiqat ishliri diréktori enni xastid bizni bu höjjetlik filimning esli nusxisi bilen teminlidi.

Höjjetlik filimda xitayning qattiq rijimi astida yashawatqan xelqlerning tragédiyelik hayati échip bérilgen bolup, xitay hökümitining Uyghur qatarliq musulmanlarni keng kölemde türmige tashlighanliqi, ularning medeniyiti we tilini yoqitiwatqanliqi, saqchilarning her küni öy-öylerge kirip tekshüridighanliqi, yuqiri derijilik nazaret qilish sistémisi astida héchkimning béshini kötürelmeydighanliqi intayin janliq eks ettürülgen.

“Zimistan” tori bu filim heqqide élan qilghan maqaliside: “Bu natsistlar gérmaniyesi emes, bu bügünki Uyghur rayoni. Uyghur diyarini natsistlar gérmaniyesi bilen sélishturush yéterlik bolmaydu,” dégen.

Biz bu höjjetlik filim heqqide tepsiliy melumat élish üchün mezkur filimning rézhissori robin barnwél ependini ziyaret qilduq.

Robin barnwél filimni tonushturup, mundaq dédi: “Biz bu filimni 2018-yili ishleshke bashlighan. Höjjetlik filimning tunji nusxisi 2019-yili 7-ayning 15-küni en'giliyening musteqil téléwiziye qanilida ‛reqemlik gulag sistémisidiki réjim‚ dégen namda qoyuldi. Uningda yighiwélish lagérliri asasliq téma qilin'ghan idi. Bu qétim qoyulidighan filimda xitay hökümiti terepning ‛lagérdikilerni qoyuwettuq‚ dégen bayanatidin kéyinki lagérlarda qalghan kishilerning türmilerge, zawutlargha yötkilishi we yuqiri derijidiki nazaret sistémisi astida yashawatqan xelqning paji'elik teqdiri gewdilendürüldi.”

Bu höjjetlik filimning meslihetchisi we terjimani rehime mexmut xanim bu filimning royapqa chiqishi heqqide toxtaldi. U mundaq dédi: “Ular Uyghur qatarliq musulman ammisining xitay hakimiyiti teripidin yuqiri derijilik nazaret sistémisi bilen qattiq basturulush ehwalini dunyagha körsitip bérish üchün bu höjjetlik filimni ishleshni qarar qilghan.”

Höjjetlik filim asasliqi ikki nuqtigha merkezleshken bolup, “Terbiyelesh merkizi” namidiki yighiwélish lagérliri we lagér sirtidiki “Üsti ochuq türme”.

Filimda filim guruppisining, li famililik bir ezasi sodiger siyaqida ürümchi, qeshqer qatarliq jaylarni aylan'ghan. Aylinish jeryanida xitay saqchilarning Uyghurlargha qilghan mu'amilisini körüp, ulardin: “Uyghurlarning kishilik hoquqi yoqmu?” dep sorighinida, bir xitay saqchi: “Uyghurlargha kishilik hoquq yoq” dep jawab bergen.

Filimda “Ular chashqan'gha oxshash tejribe matériyali, yéngi usullar üchün ‛yoshurun menbe‚ qilinidiken. Yene éghir derijide irqiy kemsitilishke uchraydiken,” déyilgen.

Filim rézhissori robin yene mundaq dédi: “Xitay yuqiri derijilik nazaret sistémisini tereqqiy qildurup, uni Uyghur qatarliq milletlerni nazaret qilishqa ishlitiwatidu. Ular bu sistémini yene bashqa mustebit hakimiyetler hökümranliq qiliwatqan döletlerge kéngeytiwatidu. Shunga bu filim peqet Uyghurlar üchünla muhim bolup qalmastin, belki pütün dunya xelqi üchünmu intayin muhim. Biz bu xil nazaret sistémisi arqiliq isanlarning erkinlikining boghulushini, kishilik hoquqining depsende qilinishini körüshni esla xalimaymiz.”

Bu höjjetlik filimning birinchi qismi 2019-yili 25-martta “Tarix” qanilida “Xitayning qarangghu teripi” dégen namda italiyan tilida qoyulghan.

“Zimistan” tori yene bu filim heqqidiki maqaliside mundaq dep yazghan: “Xitaydin tarqalghan korona wirusining dunyagha élip kelgen buzghunchiliqliri we xitay hökümitining bu jehettiki mes'uliyetsizliki eyiblinishi mumkin. Emma mushundaq küchlük nazaret sistémisi astidiki döletning qabahetlik bir chüsh ikenlikini dunya emdi bilishi kérek.”