Adwokat jéffiriy nays “Uyghur sot kollégiyesi” heqqidiki so'allargha jawab berdi

Muxbirimiz irade
2020.09.21
Geoffrey-Nice-jefferi-nayis-2.jpg Kishilik hoquq adwokati jéfféri nayis(Geoffrey Nice) ependi(soldin birinchi) xitayning kishilik hoquq depsendichilikige guwahliq bérish sotida. 2018-Yili dékabir, london.
Photo: RFA

Bu ayning béshida en'gliyening london shehiride dangliq kishilik hoquq adwokati jéffiriy nays bashchiliqida xitay hökümiti teripidin Uyghurlargha yürgüzülüwatqan zulum üstide musteqil bir tekshürüsh élip bérish üchün mexsus “Uyghur sot kollégiyesi” qurulghan idi. Mezkur sot kollégiyesi xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan kishilik hoquq depsendichiliklirini tekshürüp, toplan'ghan delil-ispatlar asasida xitay hökümitining Uyghurlargha qiliwatqan zulumining irqiy qirghinchiliqning qanuniy éniqlimisigha uyghun yaki emeslikini belgileydiken.

Adowkat jéffiriy nays ilgiri sabiq yuguslawiye fédératsiyesi bilen kéyinche sabiq sérbiye jumhuriyitining prézidénti bolghan slobodan miloshéwichni balqan urushida peyda qilghan paji'eliri seweblik xelq'ara jinayi ishlar sotida jawabkarliqqa tartilishida yétekchilik rol oynighan sabiq sotchi bolup, u shundin béri xelq'aradiki kishilik hoquq depsendichilik mesililiri we shundaqla insaniyetke qarshi ishliniwatqan jinayetler mesiliside mutexessileshken kishi idi. Bu seweblik bu sahediki kishiler uni “Jiffiriy nays ependi zulumni bir qarapla bayqaydu” depmu teripleydiken. U yene rohin'ga irqiy qirghinchiliqi, shimaliy koriyediki insaniyetke qarshi turush jinayiti we xitaydiki wijdan mehbuslirining organlirini mejburiy éliwélish jinayitini tekshürüshke qatnashqan.

Dunya Uyghur qurultiyi jéffiriy nays ependini xitay hökümitining Uyghur xelqige qarita yürgüzüwatqan zulumliri we irqiy qirghinchiliqliri üstidin xelq'ara qanun boyiche tekshürüsh élip bérish üchün teklip qilghan idi. 18-Séntebir küni ular yene bir neq meydan so'al-jawab yighini uyushturush arqiliq qiziqquchilarning bu heqtiki so'allirini jawablidi. Tor arqiliq ötküzülgen bu yighin'gha “Uyghur kollégiyesi” teshkilligüchisi adowkat jéffiriy nays we nikolas wech ependiler qatnashti.

Jéffiriy nays ependi sözide aldi bilen bu sot kollégiyesi terkibidiki ademlerning adettiki kishilerdin terkib tapidighanliqini, ularning pütünley musteqil we terepsizlikini we shundaq bolushi zörürlükini tekitlep: “Biz Uyghurlarning kishilik hoquqini yaqilighuchi pa'aliyetchi emes, biz keng kölemde pakitlarni yighip, xitay hökümitining Uyghurlargha qiliwatqini jinayet hésablinamdu-yoq, eger jinayet hésablansa, u qandaq bir jinayetke kiridu, dégenni tekshürüp békitimiz,” dédi.

U mezkur sot kollégiyesi qararlirining musteqil we terepsiz bolushigha kapaletlik qilish üchün özlirining heqsiz xizmet qilidighanliqini alahide eskertti. U: “Bu yerdiki meqset peqet bizge soralghan so'al heqqide tamamen musteqil bir yekün chiqirish we uni döletler, shexsler, xususiy shérketler, ma'arip qurulushliri qatarliqlarning paydilinishigha sunushtur,” dédi.

Adowkat jéffiriy nays sözide bu sot kollégiyeside birinchidin, zulumgha a'it köplep delil-ispat yighish؛ ikkinchidin, sot hey'itidikilerning terepsizlikidin ibaret ikki amilning intayin halqiliq ikenlikini tekitlidi.

Arqidin ular anglighuchilardin kelgen so'allar asasida “Uyghur sot kollégiyesi” heqqide yenimu köp chüshenche berdi.

Anglighuchilar bu sot kollégiyesining delil-ispatlarni qandaq yighidighanliqini soridi. Buninggha jawaben nays ependi hazirghiche özlirining dunya Uyghur qurultiyi we bashqa nurghun organlardin keng kölemde delil-ispatlarni tapshurup alghanliqini, bundin kéyin yene lazim ispatlarni dawamliq yighidighanliqini, belkim hökümetlernimu özliride bar bolghan delillerni teminlishini soraydighanliqini éytti. U yene kollégiyede xizmet qilidighan zastatéllar hey'iti we sot hey'itidikilerning belgilik prinsiplar asasida nahayiti inchikilik bilen tallinip chiqilidighanliqini eng muhimi ularning Uyghur dawasidin tamamen musteqil, terepsiz kishiler bolushigha kapaletlik qilinidighanliqini eskertti.

“Uyghur sot kollégiyesi” ning yene bir teshkilligüchisi nikolas wichmu özining sözide özlirining bu yighin'gha peqet dunya Uyghur qurultiyining teklipige bina'en bu sot kollégiyesi heqqide chüshenche bérish üchün kelgenliki, shunga héchqandaq yosunda qurultaygha wekillik qilmaydighanliqini éytti.

Anglighuchilardin biri ulardin “Bu sot kollégiyesidin chiqirilghan qararni hökümetler étirap qilamdu?” dep soridi. Adowkat jéffiriy buninggha “Belkim qilishi we belkim qilmasliqi mumkin. Biraq bizning hazirghiche bolghan ish tejribilimiz boyiche qaraydighan bolsaq, herqaysi hökümetlerdiki siyasiyonlar, parlamént ezaliri biz chiqarghan yekünlerni ishletken. Birleshken döletler teshkilati we uning kishilik hoquq kéngishi qatarliqlar bizning mushundaq mesililerdiki yekünimizni qobul qilghan we ishletken misallar bar. Biraq biz yuqiririqilar ‛Uyghur sot kollégiyesi‚ ning qararinimu qobul qilidu, dep aldin wede bérelmeymiz,” dep chüshenche berdi. U yene sözide eskertip: “Xitay bilen öz-ara soda, ma'arip we sayahetchilik qatarliq sahelerde hemkarlishiwatqan döletler we qurulushlar bu sot yekünidin kéyin exlaqiy we wijdaniy jehettin özining xitay bilen alaqisi üstide oylinishqa mejbur bolidu,” dédi.

Nikolas wech ependi buninggha qisturma qilip mundaq dédi: “Eger sottin chiqqan höküm etrapliq we qayil qilarliq bolghan teqdirde u choqum herqaysi hökümetlerning xitay bilen bolghan munasiwetlirige belgilik tesir körsitidu. Eng addiy qilip éytqanda, bixeterlik közitish kaméraliri, sehiye esliheliri dégendeklerni xitaygha xalighanche sétip bérishke qaytidin qarap chiqishqa mejburlaydu. Herqaysi döletler bizning yekünimiz asasida öz aldigha jinayette rol alghan shexslerni jazalash qararliri alalaydu. Qisqisi, küchlük delil-ispatlar we terepsiz sot asasida chiqirilghan bu yekün küchlük nopuzgha ige bolidu we u tarixqa yézilidu.”

Anglighuchilar yene hazir “Uyghur sot kollégiyesi” üchün i'ane yighish herikiti boluwatqanliqi, eger sotchilar heqsiz ishlise, bu pulning némige ishlitilidighanliqini soridi.

Buninggha wech ependi jawab bérip, sot hey'itidikiler heqsiz ishligen teqdirdimu bu kollégiyediki delil-ispatlarni tetqiq qilish üchün yallinidighan 7 neper tetqiqatchigha heq bérilidighanliqini, sot échilidighan meydan kiralaydighanliqi, sot jeryanini süretke élish üchün kaméra qatarliq üskünilerni sétiwalidighanliqi, sot hey'itidikiler heqsiz ishligen teqdirdimu, bu kishiler dunyaning herqaysi jayliridin kélip londonda échilidighan sotqa qatnishidighan bolghachqa ularning ayropilan béliti, méhmanxanisi qatarliq chiqimlirini üstige alidighanliqi, qisqisi, nahayiti uzun muddetke sozulidighan bu sot jeryani üchün belgilik miqdarda meblegh kétidighanliqini izahlap ötti.

Ular bir yérim sa'et dawam qilghan so'al-jawab yighini axirida bu sot kollégiyesining terepsiz halda héchqaysi dölet yaki hökümetning tesiri astida qalmay turup, barliq delil-ispatlarni inchikilik bilen tekshürüp tetqiq qilish asasida we eng az chiqim bilen Uyghurlar üchün eng adil bir hökümni chiqirish üchün nahayiti aldirash xizmet qilidighanliqini bildürdi.

Melum bolushiche, “Uyghur sot kollégiyesi” pat arida ishenchlik we bixeter bolghan bir tor betni ishqa kirishtüridighan bolup, shu tor bet arqiliq herqandaq uchur we delillerni ewetishke, “Uyghur sot kollégiyesi” heqqidiki tepsiliy uchurlargha érishishke bolidiken. Eger alahide özgirish bolmisa kéler yili ikki neper guwahchining guwahliqi londonda échilidighan guwahliq anglash yighinida anglap ötülidiken.

Birleshken döletler teshkilati we uninggha qarashliq kishilik hoquq kéngishi qatarliq yandash organlar xitay hökümitining b d t xewpszlik kéngshining da'imiy ezasi bolushi we siyasiy, iqtisadiy küchini ishqa sélishidek sewebler tüpeylidin Uyghur mesiliside yéterlik derijide tedbir qollanmasliq bilen küchlük tenqidke uchrap kelgen idi. Mana mushundaq bir peytte tunji qétim musteqil we terepsiz halda qurulghan “Uyghur sot kollégiyesi” küchlük diqqetke érishmekte.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.