Вашингтон почтиси: “бейҗиң олимпики ирқий қирғинчилиқни инкар қилишниң мәшқ мәйдани болуп қалди”

Мухбиримиз ирадә
2022.01.24
olimpik-bayqut-namayish-amerika-5.jpg Америкада өткүзүлгән “хитайдики олимпик мусабиқисини байқут қилиш” наразилиқ намайишидин көрүнүш. 2021-Йили 23-июн, вашингтон.
Photo: RFA

Уйғурларға ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәт йүргүзаватқан бир һакимийәтниң саһибханлиқида, 2022-йиллиқ қишлиқ олимпик тәнһәрикәт мусабиқиси 2-айниң 4-күни өткүзүлүш алдида турмақта.

Дуняниң һәрқайси җайлиридики кишилик һоқуқ тәрәпдарлири, сиясәтчиләр вә паалийәтчиләр хитай һөкүмитидәк ирқий қирғинчилиқ билән шуғуллиниватқан бир һакимийәтниң тенчлиқниң, кәң қорсақлиқниң, баравәрликниң симовли болған олимпикни өткүзүш салаһийити йоқлиқи, хитайниң олимпик өткүзүш һәққиниң дәрһал тартивелинип, уни башқа дөләткә йөткәш чақириқлири елип барған иди. Шундақ болсиму, хәлқара олимпик комитети бундақ чақириқларни аңлимасқа селивелиш, қулақ йопуруш яки олимпик тәнһәрикәт мусабиқисиниң сиясәт билән алақиси йоқлиқидәк баһаниләрни көрситиш арқилиқ, олимпик мусабиқисини йөткәшни рәт қилип кәлди.

Худди шуниңдәк олимпикни иқтисадий җәһәттин қоллайдиған ширкәтләрниң ипадисиму хәлқара олимпик комитети билән охшаш болди. Нөвәттә хитайниң қишлиқ олимпикигә актип маслишиватқан бу қурулушларниң ирқий қирғинчилиққа сүкүт қилиш әмәс, әксичә уни рәт қилғучиларға айланғанлиқи муназирә қозғимақта.

“вашингтон почтиси” гезитиниң тонулған истон язғучиси җош рогин 20-январ күни елан қилған “бейҗиң олимпики ‍ирқий қирғинчилиқни инкар қилишниң мәшқ мәйдани болуп қалди” мавзулуқ обзорида мана бу мәсилигә диққәт тартқан. У мақалисидә: “зор көләмлик вәһшийликкә сүкүт қилиш бир иш, әмма залимларниң җинайәтлирини ақлишиға актип ярдәм бериш башқа бир иш. Уйғур мусулманлириға қарши ирқий қирғинчилиқ билән шуғуллиниватқан хитай һөкүмити саһибханлиқ қилидиған бейҗиң қишлиқ олимпик тәнһәрикәт мусабиқиси бизниң көз алдимизда барлиқ һәмкарлашқучилирини вәһшийликни рәт қилғучиларға айландурмақта,” дегән.

У буниңға мисал бәргәндә алди билән олимпик хәлқара олимпик комитетиниң олимпикниң сиясәт билән алақиси йоқлиқини илгири сүришиниң әмәлийәткә уйғун әмәсликини, дәл әксичә олимпикниң бүгүнгичә түрлүк залимлиқларға қарши мәйданини ипадиләштики зор тәсир күчкә игә сорун болуп кәлгәнликини билдүргән.

Арқидин у йәнә йәһудий қирғинчилиқиниң шаһиди вә нобел мукапати саһиби ели веселниң оғли елиша весел билән иккиси арисидики сөһбәт һәққидә тохтилип мунуларни баян қилған:

“елиша весел маңа бейҗиң олимпик тәнһәрикәт мусабиқисигә қатнашқан һәр бир адәм вә тәшкилатниң бейҗиңниң уйғурларға қиливатқан вәһшийликини йошуруш тиришчанлиқиға янтаяқ болуп қелиштин сақлиниш мәсулийити барлиқини ейтти. У келәр һәптә бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң йәһудий қирғинчилиқини хатириләш паалийитидә сөзләйдиған нутуқида мана бу чақириқни қилмақчи. Висел маңа һәммимиз чоқум сөзлишимиз керәк, мән бу олимпик тәнһәрикәт мусабиқисини тарқитидиған вә униңға ярдәм беридиған ширкәтләрниң, техиму ениқ қилип ейтқанда, бу ширкәтләрдә ишләйдиған виҗданлиқ кишиләрниң қолидин келишичә һәрикәт қилип дуня миқясида әйиблинишкә тегишлик бу һакимийәтниң ақлиғучиси болуп қелиштин сақлинишқа чақиримән, деди”

Әмма җош рогин мақалисидә, һазир елиша веселниң юқириқи чақириқиниң дәл әксичә ишлар йүз бериватқанлиқини, буниң әң йеңи мисалиниң пән-техника милярдерлири вә “алтун дөләт палванлири” васкетбол командисиниң һәссидари чамас палихаптия икәнликини баян қилған. Чамас палихаптия бу һәптиниң бешида бир зиярәт программисида “уйғурларға йүз бериватқан ишлар билән һечкимниң кари йоқ. Шәхсән мениң карим йоқ” дейиш биләнла қалмай, буниң әксини дегәнләрни “пәзиләтлик адәм қияпитигә киривалғанлиқ” дегән вә һәмдә хәлқ аммисиниң уйғурларни қоллаш чақириқини “ечинишлиқ” дәп тәсвирлигән иди.

Рошән аббас ханим бүгүн радийомизға қилған сөзидә юқириқи чамас палихаптия вә олимпик комитетиға охшаш кишиләр, органлар вә ширкәтләрниң һәрикәтлириниң кишини үмидсизләндүридиғанлиқини ейтти.

Йеқиндин буян америкада сабиқ ташқий ишлар министири майк помпейо қатарлиқ бир қисим сиясәтчиләр бейҗиң қишлиқ олимпикини депломатик бойқут қилишниң йетәрлик болмайдиғанлиқини, хитайға берип мусабиқигә қатнишишниң америкалиқ тәнһәрикәтчиләрни хәтәргә атқанлиқ болидиғанлиқини ипадиләшкән иди.

Дәл шундақ бир пәйттә, бейҗиң олимпик тәшкилий комитети хәлқара мунасивәтләр бөлүминиң муавин баш директори яң шу 18-январ күнидики мухбирларни күтүвелиш йиғинида қилған сөзидә: “олимпик роһиға, болупму хитайниң қанун-низамлириға хилап болған һәр қандақ һәрикәт яки сөз бәлгилик җазаға учрайду,” дегән.

Бундин башқа йәнә хитай һөкүмити һазир олимиккә қатнишидиған кишиләрни “сағламлиқни назарәт қилиш” әпини телефониға чүшүрүшкә мәҗбурлаватқан болуп, америкадики бир мустәқил тәтқиқат оргини бу әптә зор бихәтәрлик йочуқлири барлиқини, бу әпләрни қолланғучиларниң телефонлиридики хитай сәзгүр дәп қарайдиған сөзләрни байқаш вә сегнал бериш алаһидилики барлиқини ашкарилиған.

Җош рогин “вашингтон почтиси” гезитидики обзорида бу һәқтә тохтилип: “демәк, бу дегәнлик тәнһәрикәтчиләр, тренерлар яки жорналистлар әгәр бейҗиңдики вақтида шинҗаң яки уйғурларни тилға елип қалса, балаға қалиду, дегәнликтур” дәп язған. Җош рогинниң ейтишичә, хитай әмәлдариниң юқириқи сөзидин кейин америка дөләт мәҗлиси әзалиридин том малиновиский башчилиқидики сәккиз нәпәр әза 20-январ пәйшәнбә күни баянат елан қилип, хәлқара олимпик комитетини хитай әмәлдарлириниң сөзини әйибләшкә чақирған вә уларни хитайниң тәһдитигә қарши чәт әллик тәнһәрикәтчиләр вә жорналистларни қандақ қоғдайдиғанлиқини чүшәндүрүшкә чақирған икән. Бундин башқа йәнә авам палата әзаси майкол валтиз вә җеннифер вектон бу һәптә хәлқара олимпик комитетиниң федератсийәлик баҗдин кәчүрүм қилиништәк имтиязини бикар қилидиған қанун лайиһәсини оттуриға қойған.

Авам палата әзаси майкол валтз мундақ дегән: “2022-йилдики ирқий қирғинчилиқ олимпик тәнһәрикәт мусабиқисиниң қоллиғучи ширкәтлири хәлқара олимпик комитети вә хитай компартийәсиниң тәшвиқатиға айланған бу мусабиқини қоллиғанлиқидин номус қилиши керәк.”

Әмма җош рогин мақалисида юқириқидәк тәнқидләр вә шундақла хитай қачилашни тәләп қилған әпниң бихәтәрлик йочуқлири ашкариланған туруқлуқ гугул вә алма ширкәтлириниң номус қилмай бу әпләрни әп дукиниға қойғанлиқини баян қилип төвәндикиләрни дегән:

“һазирға қәдәр, бу ширкәтләр номус қилғандәк әмәс. Гугул вә алма ширкәтлири хитай һөкүмитиниң бу юмталиниң бихәтәрлик йочуқлирини абонтлириға ейтмай туруп уни өзлириниң әп дукиниға қойди. ‛палванлар‚ васкитбол кулуби болса гәрчә палихаптияниң сөзлириниң өзигә вәкиллик қилмайдиғанлиқини ипадилигән болсиму, бирақ һәр иккилиси кейинки баянлирида уйғурларни тилға елип қоймиди.”

Җош рогин мақалисдә йәнә америка “ташқий сиясәт мунбири” намлиқ тәтқиқат оргининиң хизмәтчиси майкел соболикниң сөзини нәқил кәлтүргән. У мундақ дегән: “улар һәм сүкүти һәм һәрикити арқилиқ хитай һөкүмитиниң қилмишлирини йошурушиға ярдәм бериватиду. Буниң асаслиқ сәвәби уларниң иқтисадий мәнпәәтидур. Сиз алидиған пайда-зиян ирқий қирғинчилиқ түзүмигә бағлинип қалса, у һалда сиз ирқий қирғинчилиқниң әмәлийәттики қоллиғучилириға айлинип қалисиз. Мәйли чамас болсун, мәйли хәлқара олимпик комитети болсун вә алма ширкити қатарлиқ ширкәтләр болсун, уларниң бирдинбир пәрқи қайсисиниң йүзиниң бәкрәк қелинлиқидур.”

Рошән аббас ханим болса уйғурларға йүз бериватқан ирқий қирғинчилиқ вә инисанийәткә қарши җинайәткә қаримай бу олимпикни қоллиғанларниң һаман тарих алдида җавабкарлиққа тартилидиғанлиқини билдүрди.

Җош рогинму мақалисиниң ахирида һазир бу ширкәтләр асан йолни таллап қулақ йопурушни талливалған болсиму, бирақ уларниң тарих алдида сораққа қалидиғанлиқини билдүрүп, мундақ деди: “һазирчә уйғур қирғинчилиқи билән кимниң кари, дейиш асандәк қилсиму, әмма тәнһәрикәтчиләр, ширкәтләр вә хәлқаралиқ тәшкилатларниң 2022-йилдики бейҗиң олимпик тәнһәрикәт мусабиқисидики позитсийәси худди 1936-йилдики тәнһәрикәт мусабиқисидин кейин болғандәк, әвладму әвлад кишиләрниң есидә қалиду. Улар вә һәр биримиз тарихниң қайси сәһиписидә болушни қаттиқ ойлишишимиз керәк,” дегән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.