Washin'gton pochtisi: “Béyjing olimpiki irqiy qirghinchiliqni inkar qilishning meshq meydani bolup qaldi”

Amérikada ötküzülgen “Xitaydiki olimpik musabiqisini bayqut qilish” naraziliq namayishidin körünüsh. 2021-Yili 23-iyun, washin'gton.

Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet yürgüzawatqan bir hakimiyetning sahibxanliqida, 2022-yilliq qishliq olimpik tenheriket musabiqisi 2-ayning 4-küni ötküzülüsh aldida turmaqta.

Dunyaning herqaysi jayliridiki kishilik hoquq terepdarliri, siyasetchiler we pa'aliyetchiler xitay hökümitidek irqiy qirghinchiliq bilen shughulliniwatqan bir hakimiyetning ténchliqning, keng qorsaqliqning, barawerlikning simowli bolghan olimpikni ötküzüsh salahiyiti yoqliqi, xitayning olimpik ötküzüsh heqqining derhal tartiwélinip, uni bashqa döletke yötkesh chaqiriqliri élip barghan idi. Shundaq bolsimu, xelq'ara olimpik komitéti bundaq chaqiriqlarni anglimasqa séliwélish, qulaq yopurush yaki olimpik tenheriket musabiqisining siyaset bilen alaqisi yoqliqidek bahanilerni körsitish arqiliq, olimpik musabiqisini yötkeshni ret qilip keldi.

Xuddi shuningdek olimpikni iqtisadiy jehettin qollaydighan shirketlerning ipadisimu xelq'ara olimpik komitéti bilen oxshash boldi. Nöwette xitayning qishliq olimpikige aktip maslishiwatqan bu qurulushlarning irqiy qirghinchiliqqa süküt qilish emes, eksiche uni ret qilghuchilargha aylan'ghanliqi munazire qozghimaqta.

“Washin'gton pochtisi” gézitining tonulghan iston yazghuchisi josh rogin 20-yanwar küni élan qilghan “Béyjing olimpiki ‍irqiy qirghinchiliqni inkar qilishning meshq meydani bolup qaldi” mawzuluq obzorida mana bu mesilige diqqet tartqan. U maqaliside: “Zor kölemlik wehshiylikke süküt qilish bir ish, emma zalimlarning jinayetlirini aqlishigha aktip yardem bérish bashqa bir ish. Uyghur musulmanlirigha qarshi irqiy qirghinchiliq bilen shughulliniwatqan xitay hökümiti sahibxanliq qilidighan béyjing qishliq olimpik tenheriket musabiqisi bizning köz aldimizda barliq hemkarlashquchilirini wehshiylikni ret qilghuchilargha aylandurmaqta,” dégen.

U buninggha misal bergende aldi bilen olimpik xelq'ara olimpik komitétining olimpikning siyaset bilen alaqisi yoqliqini ilgiri sürishining emeliyetke uyghun emeslikini, del eksiche olimpikning bügün'giche türlük zalimliqlargha qarshi meydanini ipadileshtiki zor tesir küchke ige sorun bolup kelgenlikini bildürgen.

Arqidin u yene yehudiy qirghinchiliqining shahidi we nobél mukapati sahibi éli wésélning oghli élisha wésél bilen ikkisi arisidiki söhbet heqqide toxtilip munularni bayan qilghan:

“Élisha wésél manga béyjing olimpik tenheriket musabiqisige qatnashqan her bir adem we teshkilatning béyjingning Uyghurlargha qiliwatqan wehshiylikini yoshurush tirishchanliqigha yantayaq bolup qélishtin saqlinish mes'uliyiti barliqini éytti. U kéler hepte birleshken döletler teshkilatining yehudiy qirghinchiliqini xatirilesh pa'aliyitide sözleydighan nutuqida mana bu chaqiriqni qilmaqchi. Wisél manga hemmimiz choqum sözlishimiz kérek, men bu olimpik tenheriket musabiqisini tarqitidighan we uninggha yardem béridighan shirketlerning, téximu éniq qilip éytqanda, bu shirketlerde ishleydighan wijdanliq kishilerning qolidin kélishiche heriket qilip dunya miqyasida eyiblinishke tégishlik bu hakimiyetning aqlighuchisi bolup qélishtin saqlinishqa chaqirimen, dédi”

Emma josh rogin maqaliside, hazir élisha wésélning yuqiriqi chaqiriqining del eksiche ishlar yüz bériwatqanliqini, buning eng yéngi misalining pen-téxnika milyardérliri we “Altun dölet palwanliri” waskétbol komandisining hessidari chamas palixaptiya ikenlikini bayan qilghan. Chamas palixaptiya bu heptining béshida bir ziyaret programmisida “Uyghurlargha yüz bériwatqan ishlar bilen héchkimning kari yoq. Shexsen méning karim yoq” déyish bilenla qalmay, buning eksini dégenlerni “Peziletlik adem qiyapitige kiriwalghanliq” dégen we hemde xelq ammisining Uyghurlarni qollash chaqiriqini “Échinishliq” dep teswirligen idi.

Roshen abbas xanim bügün radiyomizgha qilghan sözide yuqiriqi chamas palixaptiya we olimpik komitétigha oxshash kishiler, organlar we shirketlerning heriketlirining kishini ümidsizlendüridighanliqini éytti.

Yéqindin buyan amérikada sabiq tashqiy ishlar ministiri mayk pompéyo qatarliq bir qisim siyasetchiler béyjing qishliq olimpikini déplomatik boyqut qilishning yéterlik bolmaydighanliqini, xitaygha bérip musabiqige qatnishishning amérikaliq tenheriketchilerni xeterge atqanliq bolidighanliqini ipadileshken idi.

Del shundaq bir peytte, béyjing olimpik teshkiliy komitéti xelq'ara munasiwetler bölümining mu'awin bash diréktori yang shu 18-yanwar künidiki muxbirlarni kütüwélish yighinida qilghan sözide: “Olimpik rohigha, bolupmu xitayning qanun-nizamlirigha xilap bolghan her qandaq heriket yaki söz belgilik jazagha uchraydu,” dégen.

Bundin bashqa yene xitay hökümiti hazir olimikke qatnishidighan kishilerni “Saghlamliqni nazaret qilish” epini téléfonigha chüshürüshke mejburlawatqan bolup, amérikadiki bir musteqil tetqiqat orgini bu epte zor bixeterlik yochuqliri barliqini, bu eplerni qollan'ghuchilarning téléfonliridiki xitay sezgür dep qaraydighan sözlerni bayqash we ségnal bérish alahidiliki barliqini ashkarilighan.

Josh rogin “Washin'gton pochtisi” gézitidiki obzorida bu heqte toxtilip: “Démek, bu dégenlik tenheriketchiler, trénérlar yaki zhornalistlar eger béyjingdiki waqtida shinjang yaki Uyghurlarni tilgha élip qalsa, balagha qalidu, dégenliktur” dep yazghan. Josh roginning éytishiche, xitay emeldarining yuqiriqi sözidin kéyin amérika dölet mejlisi ezaliridin tom malinowiskiy bashchiliqidiki sekkiz neper eza 20-yanwar peyshenbe küni bayanat élan qilip, xelq'ara olimpik komitétini xitay emeldarlirining sözini eyibleshke chaqirghan we ularni xitayning tehditige qarshi chet ellik tenheriketchiler we zhornalistlarni qandaq qoghdaydighanliqini chüshendürüshke chaqirghan iken. Bundin bashqa yene awam palata ezasi maykol waltiz we jénnifér wékton bu hepte xelq'ara olimpik komitétining fédératsiyelik bajdin kechürüm qilinishtek imtiyazini bikar qilidighan qanun layihesini otturigha qoyghan.

Awam palata ezasi maykol waltz mundaq dégen: “2022-Yildiki irqiy qirghinchiliq olimpik tenheriket musabiqisining qollighuchi shirketliri xelq'ara olimpik komitéti we xitay kompartiyesining teshwiqatigha aylan'ghan bu musabiqini qollighanliqidin nomus qilishi kérek.”

Emma josh rogin maqalisida yuqiriqidek tenqidler we shundaqla xitay qachilashni telep qilghan epning bixeterlik yochuqliri ashkarilan'ghan turuqluq gugul we alma shirketlirining nomus qilmay bu eplerni ep dukinigha qoyghanliqini bayan qilip töwendikilerni dégen:

“Hazirgha qeder, bu shirketler nomus qilghandek emes. Gugul we alma shirketliri xitay hökümitining bu yumtalining bixeterlik yochuqlirini abontlirigha éytmay turup uni özlirining ep dukinigha qoydi. ‛palwanlar‚ waskitbol kulubi bolsa gerche palixaptiyaning sözlirining özige wekillik qilmaydighanliqini ipadiligen bolsimu, biraq her ikkilisi kéyinki bayanlirida Uyghurlarni tilgha élip qoymidi.”

Josh rogin maqalisde yene amérika “Tashqiy siyaset munbiri” namliq tetqiqat orginining xizmetchisi maykél sobolikning sözini neqil keltürgen. U mundaq dégen: “Ular hem süküti hem herikiti arqiliq xitay hökümitining qilmishlirini yoshurushigha yardem bériwatidu. Buning asasliq sewebi ularning iqtisadiy menpe'etidur. Siz alidighan payda-ziyan irqiy qirghinchiliq tüzümige baghlinip qalsa, u halda siz irqiy qirghinchiliqning emeliyettiki qollighuchilirigha aylinip qalisiz. Meyli chamas bolsun, meyli xelq'ara olimpik komitéti bolsun we alma shirkiti qatarliq shirketler bolsun, ularning birdinbir perqi qaysisining yüzining bekrek qélinliqidur.”

Roshen abbas xanim bolsa Uyghurlargha yüz bériwatqan irqiy qirghinchiliq we inisaniyetke qarshi jinayetke qarimay bu olimpikni qollighanlarning haman tarix aldida jawabkarliqqa tartilidighanliqini bildürdi.

Josh roginmu maqalisining axirida hazir bu shirketler asan yolni tallap qulaq yopurushni talliwalghan bolsimu, biraq ularning tarix aldida soraqqa qalidighanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Hazirche Uyghur qirghinchiliqi bilen kimning kari, déyish asandek qilsimu, emma tenheriketchiler, shirketler we xelq'araliq teshkilatlarning 2022-yildiki béyjing olimpik tenheriket musabiqisidiki pozitsiyesi xuddi 1936-yildiki tenheriket musabiqisidin kéyin bolghandek, ewladmu ewlad kishilerning éside qalidu. Ular we her birimiz tarixning qaysi sehipiside bolushni qattiq oylishishimiz kérek,” dégen.