Abduweli ayup: “Xitaygha bérip kéliwatqan Uyghurlarning köpiyishi jiddiy mesile!”

Türkiyediki atalmish “Uyghur ish ademliri jem'iyiti” ning re'isi sabir boghda téléwiziye söhbitide. 2020-Yili 12-iyul.

Yéqindin buyan xitay hökümitining Uyghur élidiki irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlirini yoshurush we aqlashqa munasiwetlik teshwiqatlirini kücheytishi bilen bir waqitta, xitay hökümitining bu heriketlirige masliship bériwatqan Uyghurlarningmu köpiyiwatqanliqi melum.

Chet ellerdiki Uyghur jama'iti arisida we ijtima'iy taratqularda bu heqtiki munaziriler ulghiyiwatqan bir peytte, amérikadiki nopuzluq axbarat organliridin NPR yeni “Döletlik ammiwi radiyosi” 25-awghust künidiki yekshenbilik anglitishida “Öz qérindashlirini tutqun qilish” dep mawzu qoyulghan mexsus pirogrammini tarqatti. 45 Minutluq bu anglitish nuqtiliq halda xitay hökümiti Uyghur ilida yolgha qoyuwatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetke shérik boluwatqan Uyghurlar üstige merkezleshken bolup, pirogrammida isimlik yaki isimsiz bir qanche Uyghurlar ziyaret qilin'ghan.

Döletlik ammiwi radiyosining tonulghan muxbiri emili féng teyyarlighan bu pirogramma eslide Uyghur ana til pa'aliyetchisi abduweli ayupning “Uyghur qirghinchiliqidiki Uyghur péchkalar” namliq tekshürüsh doklatigha asasen teyyarlan'ghan bolup, pirogrammida orun alghan kishilerning hemmisi abduweli ayup teripidin ziyaret qilin'ghan kishiler idi. Abduweli ayup ependining bizge dep bérishiche, u hazirqi Uyghur diyasporasi duch kéliwatqan mesile, jümlidin chet ellerde yashawatqan bir qisim Uyghurlarning xitaygha bimalal bérip kélip, xitayning teshwiqatining bir parchisigha aylinishining arqisidiki sewebni izdep béqish meqsitide bu tetqiqatni bashlighan. Abduweli ayup bu tekshürüshi üstide toxtilip mundaq deydu:

“Méning bu musteqil tetqiqatimni bashlishimdiki seweb chet ellerdin xitaygha mokidek bérip kélishlerning arqisidiki kishilerni izdep béqish idi. Men izdinish jeryanida bundaq bérip-kélishlerni orunlashturuwatqanlarning xitay merkizi birliksep bölümi ikenlikini bayqidim. Jümlidin, merkizi birliksep bölümi herqaysi döletlerde ‛muhajirlar teshkilatliri‚ dégendek isimlar bilen qurulghan teshkilatlargha san chüshürüp béridiken, andin bu teshkilatlar san'gha asasen shu döletlerde turuwatqan Uyghurlardin ademlerni teshkillep weten'ge apirip kélidiken. Emdi türkiyede bolsa bu ishni qilidighini sabir bughdaning teshkilati iken.”

Sabir bughda istanbuldiki “Uyghur sana'etchi we sodigerler jem'iyiti” ning bashliqi bolup, uning türkiyediki xitay elchixanisi bilen yéqin alaqide bolup kelgenliki melum. U bir qanche qétim mushu ömek terkibide Uyghur élige sodigerlerni bashlap barghan we yene 2023-yili séntebirde xitay hökümiti béyjingda chaqirghan “11-Nöwetlik weten'ge qaytqan muhajirlar yighini” ghimu biwasite qatnashqanidi.

Abduweli ayupning déyishiche, u bu doklat heqqide döletlik ammiwi radiyoning muxbiri emili fénggha söz achqandin kéyin, emili féng bu pirogrammisi üchün sabir bughda bilen biwasite körüshken.

Emili féng radiyo pirogrammisida sabir bughda heqqide töwendikilerni bayan qilidu:

“Biz bu pirogrammini mushuninggha oxshaydighan xewerlerni jimiqturush üchün ishleydighan kishiler toghrisidiki xewer, dep atisaqmu bolidu. Bu, jimiqturulghanlarning qandaq bolup yene shu özliri xata dep qaraydighan sistémining dawamlishishi we ularning aqlinishigha yardem qilidighanliqining hékayisi.”

Emili féngning bayan qilishiche, sabir bughdagha oxshash kishiler chet ellerde turup uruq-tughqanlirining yaki wetende qalghan tijaretlirining xewirini élishni arzu qiliwatqanlarning telipini orunlap bérish arqiliq bu kishilerning sükütini sétiwalidiken. Emili féng radiyo pirogrammisida mundaq dep bayan qilghan:

“Sabir bughda ashundaq ishlarni wujudqa chiqiralaydighan adem. Biraq u bularni bikargha qilmaydu. U kishilerdin buninggha jawaben sükütte turushni, hökümetke qarshi gep qilmasliqni telep qilidu, shundila u yene özining ulargha yardem qilalaydighanliqini deydu. U, ilgiri bir qétim manga sözlimekchi bolup turghan bir ademni jimiqturushqa urun'ghanidi. Shunga men heyran qaldim, bu adem kim? u némishqa bundaq qilidu? u xitayning jasusimu?”

Emili féngning bayan qilishiche, sabir bughda, özining xitay bilen hemkarlashqan-hemkarlashmighanliqi, uning xitayning jasusi yaki emesliki heqqide qoyulghan herbir so'aldin özini intayin ustiliq bilen qachurghan. Sabir bughda özining xitay hökümiti bilen yéqindin hemkarlishidighanliqini inkar qilmighan bolsimu, biraq özining jasus yaki emesliki heqqidiki so'algha jawab bermigen. U hetta sözining bir qismida Uyghurlarning hazirqidek weziyette bolushini sewebsiz emes, dep qaraydighanliqini otturigha qoyghan.

Biz sabir bughda isimlik bu kishining özining inkasini bilip béqish üchün uning bilen alaqe qilghan we yuqiridiki bahalargha qandaq inkas béridighanliqini soriduq. Biraq u bizning so'allirimizgha jawab bérishni ret qildi.

Abduweli ayupning radiyomizgha déyishiche, xitay hökümiti hazir bir yaqtin chet ellerdiki Uyghurlarni shu kishining yurtliridiki mehelle bashqurush komitétliri (shéchu) arqiliq bashqursa, yene bir yaqtin herqaysi döletlerde quruluwatqan mushu xil atalmish muhajiret teshkilatliri arqiliq bashqurmaqtiken. U mundaq deydu:

“Bu ishta wasitichilik rol oynawatqan xitay elchixaniliri bolsa mushundaq muhajir teshkilatliri yoq sheherlerde bezi Uyghurlargha shundaq teshkilat qurush teklipi béridiken. Manga guwahliq bergen birining déyishiche, u turushluq dölettiki bir xitay diplomat uninggha muhajirlar teshkilati qurushni we bu arqiliq Uyghurlarning xitaygha bérip-kélishige wiza ep berse bolidighanliqini dégen.”

Döletlik ammiwi radiyo muxbiri emili féng xanim radiyo pirogrammisida sabir bughdaning Uyghur tijaretchiler wekiller ömiki qarmiqida xitaygha bérish, jümlidin u yerde lagérlar bashlinishtin ilgiri mewjut bolghan tijaritini tirildürüwélishni arzu qiliwatqan bir Uyghur sodiger heqqide toxtalghan. U Uyghur sodiger sabir bughdagha iltimas qilip, xitaygha bérishqa tizimlatqan bolsimu, biraq u xitay elchixanisining testiqidin ötelmey wiza alalmighan, buning bilen sabir bughda uning bilen alaqisini derhal üzgen. Ismi “A” dep élin'ghan bu sodiger bolsa xitaygha barmaqchi bolushini xata dep qarimaydighanliqini, chünki chet elde jan béqish, jümlidin a'ilisini béqish üchün xitay bilen alaqe qilishtin bashqa yoli yoqlighini éytip özini aqlighan.

Melum bolushiche, hazir türkiye, awstraliye, kanada, amérika we yawropadiki herqaysi döletlerdin Uyghur élige bérip kéliwatqanlar köpiyiwatqan bolup, ularning bir qisimliri bundaq sayahetchilikning aktip teshwiqatchilirigha aylan'ghan. Abduweli ayup ependi bolsa bu weziyetni bahalap, xitayning merkizi birliksep bölümining qoli arqiliq yürgüzülüwatqan bu sayahetchilikning Uyghurlarni ikkige bölidighan muhim mesile bolup qalghanliqini éytti.

U sözi dawamida yene, özi teyyarlighan bu doklatning amérika döletlik ammiwi radiyosida bir pirogramma bolghandin sirt, eng muhimi uning xitayning teshwiqatigha maslashqan Uyghurlar xatirige élin'ghan bir muhim pakitliq höjjet bolup qalghanliqini eskertip, “Bu bizning wezipimiz, kelgüside bu höjjetlik pakitlar otturigha qoyulidighan künler choqum kélidu” dédi.