“Wuxen wirusi” ning Uyghur diyarighimu yétip kelgenliki endishe qozghimaqta

Sars tin kéyin dunyani ikkinchi nöwet sarasimige salghan we oxshashla xitaydin tarqalghan “Wuxen wirusi”, yeni tajisiman öpke yallughi wirusi, 2019-yili 12-ayning 12-künidin bashlap wuxende tarqilishqa bashlighan.

Dunya sehiye teshkilati we bashqa xelq'arliq axbaratlarda bu wirusning haywandin ademge we ademdin ademge yuqudighan bir xil ejellik yuqumluq késellik wirusi ikenliki jezimleshtürülgen. 

Mutexessisler bildürishiche, bu wirustin yuqumlan'ghandin kéyin yuqumlan'ghuchida ikki hepte etirapida yoshurun mezgil bolidiken. Yuqumlan'ghan deslepki mezgillerde adettiki zukam we yuqumluq zukam bilen oxshash alametler körilidiken. Késel éghirlashqanda bolsa öpke yallughining késellik alametliri körülidiken. 

1-Ayning 22-küni sa'et 24 ke qeder xitayda yuqumdarlar sani 571 neperge, ölgenler 17 ge yetken. Gerche bu wirusning 2003-yili xitayda tarqalghan sars késili bilen oxshiship kitidighanliqi ilgiri sürüliwatqan bolsimu, emma “Kündilik pochta” gézitining 23-yanwardiki xewiride “Wuxen wirusi” ning élip kélidighan apetlirining sars tin nechche 10 hesse éghir bolush éhtimalliqi agahlandurulghan. 

Xubéy ölkisining wuxen shehiridin taralghan bu késellik wirusining hazir xitaydiki 25 ölke-sheherge yamrighanliqi melum. Bu wirus xitaydin bashqa yene xongkong, teywen, tayland, koriye, yaponiye we amirikagha tarqalghan. 

Bu wirusning nopusi köp, uchurlarning ashkariliqi töwen dölet bolghan xitaydin, bolupmu chaghan mezgilidek insanlarning sayahet qilishi eng yuqiri dolqun hasil qilidighan bir mezgilde tarilishi pütün yer shari xaraktérlik sarasim peyda qilghan. Uning bu qeder küchlük endishe hasil qilishidiki eng muhim amil bu wirusqa nisbeten hazir héchqandaq waksina we dora yoq bolushidur. Wirus keltürüp chiqarghan tipik bolmighan öpke yallughigha nisbeten héchqandaq dawalash bolmighachqa, bimarning ölüp kétish nisbiti yuqiri dep qarilidiken. Shu sewebtin u késellik hazir insanlar arisida alahide jiddiychilik peyda qiliwatqan bir peytte 1-ayning 23-küni Uyghur aptonom rayonluq sehiye-saghlamliq komitéti Uyghur diyarida “Wuxen wirusi” bilen yuqumlan'ghan ikki bimarni jezimleshtürülgenlikini élan qildi.

“Junggo Uyghurche radiyo tori” ning xewirige qarighanda, Uyghur diyarida bayqalghan ikki bimarning biri li famililik 47 yashliq er bolup, u 1-ayning 15-küni wuxen'ge bérip 1-ayning 20-küni Uyghur diyarigha qaytqandin kéyin qizishqa bashlighan, maghdursizlan'ghan, muskulliri aghrip doxturxanigha kirip dawalan'ghan.

Ikkinchisi gu famililik bimar bolup, 52 yash, uzun mezgil wuxende xizmet qilghan, 1-ayning 19-küni Uyghur diyarigha qaytqandin kéyin késellik alametliri körülüp doxturxanida dawalan'ghan. Uning “Wuxen wirusi” bilen yuqumlan'ghanliqi jezimleshtürülgen.

Hazir bu ikki bimar bilen qoyuq alaqide bolghan yene 3 kishi ayrip közitilmekte iken. 

Hazirgha qeder bu xil ölümge apiridighan késelni keltürüp chiqarghan bu ejellik yéngi wirusning insanlargha sheperengdin yuqqanliqi texmin qilin'ghan bolsimu, biraq uning qandaq yuqqanliqi we uningdin qandaq saqlan'ghili bolidighanliqigha a'it bek köp melumat yoq iken. Bu heqte amérikadiki tibbiy ilim tetqiqatchilardin doktor memet imin tepsiliy melumat berdi. 

Xitaydin tarqilip dunyawi sarasime peyda qiliwatqan “Wuxen wirosi” ning yuqum ehwalini közitip turuwatqan Uyghurlar bu qorqunuchluq wirusining özliri xewer alalamaywatqan ata-ana we uruq-tughqanliri turuwatqan Uyghur diyarighiche yétip barghanliqi heqqidiki xewerlerdin qattiq endishe qilmaqtiken. Mubada bu ejellik wirusning tarqilishi Uyghur diyarida yaxshi kontrol qilinmay, hetta lagérlargha tarqalghan teqdirde uning aqiwitini tesewwur qilish tes bolidken.

Hazir qazaqstanda yashawatqan lagér shahitliridin baqit'eli nur “Wuxen wirusining Uyghur diyarigha yétip barghanliqini anglighandin kéyinki endishisini bayan qilip, mundaq dédi: “Eger bu yuqumluq wirus lagérlargha tarqilip ketse u yerdiki insanlarning uningdin qutulushi mumkin emes. Hemmisi qirilip kétidu, hetta xitay hökümiti üchün lagérdikilerni yoq qiliwétishning bahanisi bolup qélishimu mümkin.” 

Lagérdin chiqqili uzun bolmighan qazaqstandiki yene bir shahit tursun'ay bawudun ilgiri séstira bolghan. U lagérdin qoyup bérilgenlerning qiyin-qistaq we nachar shara'it, mejburiy bérilgen namelum dora okullar tesiridin lagérdin téni ajizlighan halda chiqip “Wuxen wirusi” ning qurbanigha aylinishi mumkinlikini bildürdi. U: “Lagérgha bu wirus tarqalsa, hemmisi ölüp kétidighanliqini dunyagha jiddiy anglitish lazim,” dédi.

Uyghurlar weziyiti heqqide tetqiqat élip bériwatqan nopuzluq mutexesislerdin jéymis milward, adri'an zénz qatarliqlarmu bu heqtiki küchlük endishilirini özlirining tiwittérdiki hésablirida otturigha qoyup, belgilik inkas peyda qildi. 

Amérika jorji tawn unwérstétining tarix penliri proffésori jéymés milward bu heqte ziyaritimizni qobul qildi. U gerche özi bir méditsina kespy xadimi bolmisimu, emma özining ilgiri bir mezgil tetqiqat üchün wuxende turup baqqan biri ikenlikini, Uyghur diyarida “Wuxen wirusi” bilen yuqumlan'ghanlarning bayqalghanliqini anglighan haman 3 milyondin artuq insanlar qamalghan lagérlarni köz aldigha keltürgenlikini, tarqilishchan késellerning aldini élish shara'itliridin söz échish mmmkin bolmighan lagérlarda bu wirusning tarqilishidin qattiq endishilen'genlikini bayan qildi. 

U lagérlardiki tutqunlarning bu wirusning eng awwal hujum qilidighan nishanigha aylinish éhtimali küchlüklikini, shunga xitay hökümiti lagérlarda bu ejellik wirus tarqilishining aldini almighanda, buning aqiwitining Uyghurlarlargha we yaki xitaylarghila emes, belki pütün dunyagha halaketlik bir apet bolidighanliqini agahlandurdi.

Tibbiy penler mutexessisi doktor memet imin ependimu yuqiriqi endishilerni asassiz dep qarimaydighanliqini bildürdi. 

Biz uningdin mushu xildiki xeterlik késellik wirusliri tarqalghan mezgilde insanlarning wirustin yuqumlinishtin saqlinishta némilerge diqqet qilishi kéreklikini soriduq. Uning chüshendürüshiche, bedinide “Wuxen wirusi” mewjut bolghan haywan, insan we yaki bu késelge giriptar bolghan bimar bilen biwaste uchrishishtinh saqlinish kéreklikini, bu wirusning nepes, öz-ara uchrishish, bimardin chiqqan beden suyuqluqi qatarliqlar arqiliq yuqushi mumkinlikini ilgiri sürdi. Uning tekitlishiche, mezkur wirus bolghan haywan yaki ademlerdin yaki bu'u késelge giriptar bolghanlardin yiraq turush arqiliq bu wirustin yuqumlinishtin saqlinish mumkin iken. Késellik alametliri körülgen haman waqitni sozmay doxturgha körünüsh lazim iken. Shundaqla sirttin kirgende tamaq yéyishning aldida choqum qolni sopunlap yuyush, baktériyilerge qarshi özimizni qoghdashni adetke aylandurush intayin muhim iken.

Memtimin ependi yene kishilerni ötkür yuqum ehwalliri körülgen mezgilde bu wirus tarqalghan dölet hem rayonlargha sayahet qilmasliqni tewsiye qildi.