Wirus kompartiye hakimiyitige tehdit élip kelmekte

Muxbirimiz nuriman
2020.02.21
wuxen-Wirus.jpeg “Wuxen wirusi” bilen yuqumlan'ghanlar dawaliniwatqan “Wuxen dawalash merkizi” din bir körünüsh. 2020-Yili 22-yanwar. Wuxen.
AP

Xongkongdiki namayishning tesiri bisiqmighan, xtay amérika bilen téxiche soda kélishimi hasil qilalmighan bir weziyette xtayning wuxen shehridin tarqalghan COVID-19 namliq wirusning téz sür'ette xtayning chong sheherlirini qaplishi xitayda siyasiy we iqtisadiy kirizisning kélip chiqish éhtimalliqini ilgiri sürmekte.

Bu heqte oxshimighan mulahize we közqarashlar xelq'araliq metbu'at hemde xitayning chi we sirtidiki ijtima'iy taratqulirida mu'eyyen derijide yer alghan. “Döletlik teqriz” (National Review) torining 19-féwraldiki xewirideCOVID-19 wirusi 20 din artuq döletke tarqalghanliqi, yuqumlan'ghuchilarning 99 pirsenti xitayda bayqalghanliqi, xaraktéri we da'irisi niq bolmighan bu wirusning xitayda siyasi kirzis keltürüp chiqirish éhtimalliqining yuqiriliqi körsitilgen. 

Bu esnada ijtima'iy taratqularda mal bahasining shiddet bilen ösüp ketkenliki ghulghula qozghimaqta. Erkin asiya radiyosi xtayche torining 19-féwral bérilgen maqaliside biyjingliq bir puqraning wirus seweplik mal bahasining 30 pirsenit, hetta 50 pirsentkiche örlep ketkenlikini iytqanliqi neqil qilin'ghan. 

Xitayning iqtisadi kirzis mesilisini yéqindin közitip kéliwatqan roytérs aginliqi 20-fiwral maqale ilan qilip, wirus seweplik dölet ichidiki iqtisadi bisim iship ketkenliktin xitayning tashqiy döletlerge qerz bi'irshni toxtatqanliqni xewer qilghan. Maqalide yene dunyaning ikkinchi chong iqtisadiy döliti bolghan xitay, amérika bilen bolghan soda urushi sewebidin iqtisad jehette ajizlishishiqa qarap mangghan bolup, wirusning tarqilishi bu ajizliqni muqimlashturdi, déyilgen. Yene bu heqte tashqiy ishlar (Foreign Affairs) zhurnili 10-fiwral bergen xewiride: wirus seweplik xtayning nurghun meblegh salghan “Bir yol, bir belbagh” pilani xewpke uchraydu, xitayning iqtisadida dawalghush bolidu, bu xitay rehberliri qorquwatqan bir nuqta dep tekitligen. Mushu xewerning axirida yene 4-fiwral xitayning amérikada turushluq bash elchisi suy tyenkeyning kalforniyening san diyago shehiride oqughuchilar, ziyaliylar we sodigerler bilen élip barghan söhbitide bir xitay yash ornidin turup “Shi jinping chüshüp ketsun!” dep warqirighanliqi bérilgen. 

Xitay da'iriliri élan qilghan reqemdin qarighanda, 18-féwral küni xtay boyiche yuqumlan'ghuchi sani 74185 neper, ölgenlerning sani 2004 neperge yetken. Bezi taratqulardin melum bolushiche, zawut-karxana, soda-saray, talla bazarliri omomyüzlük taqalghan. Öylirige nezerbent qilin'ghan amma, puli bolsimu yémeklik, dora sitiwalalmaydighan halet shekillen'gen. Wirusning keng kölemde tarqilishi we kontrol qilinalmasliqi xelqning kompartiyege bolghan ishenchini suslashturghan. Wuxenlik bir ayal tordashlargha qilghan murajitide: “Yurtdashlar, wuxendiki bu wirus hökümet teripidin pilanliq orunlashturulghan. Peqet méning a'ilem, ata-anam, dostlirimgha oxshash awam xeliqla azap chékiwatidu. Hökümetning awam xelq bilen kari yoq, pulingiz bolsimu dora sitiwalalmaysiz, balnistta yatalmaysiz. Xongkuluqlar, teywenlikler, tibetlikler, men silerning musteqilliqnglarni qollaymen. Zeherlik kompartiyedek chirik hakimiyettin, rezil jem'iyettin qutulup kitishinglarni qollaymen,” dégen. 

Bezi közetküchiler xtayda hemme nerse, bolupmu ijtima'iy taratqular qattiq kontirol qiliniwatqan peytte torlarda xelqning naraziliq widiyolirining bundaq ochuq-ashkara tarqilishi xitay xelqining naraziliqining ewjige chiqqanliqini ispatlaydu, dep qarashmaqta. Amérikadiki tonulghan xitay ziyaliysi, “Biyjing bahari” zhurnilining muherriri xu ping ependi xitayning dölet ichidiki xelqning kompartiyege qarshi naraziliqi heqqide toxtilip, doxtur go wénliyangning ölümidin kiyin, yüzmingdin artuq tordashning birla waqitta teziye bildürüsh bahaniside pikir erkinlikini telep qilishi xeliqning kompartiyege qarshi naraziliqining küchiyiwatqanliqining ipadisi, dédi. 

Amérikada turushluq Uyghur közetküchilerdin ilshat hesen ependi wirusning kirzis keltürüp chiqirish éhtimalliqi üstide toxtilip؛ “Xitayning bu qitimliq wirusni kontirol qilish usuli özining ajizliqini ipadilidi, buning bilen xeliq ichidin qozghilip kompartiye yimirilishi mümkin, bügünmu, etimu bilmeymiz,” dédi.

Ijtima'iy taratqularda bir qanche kündin biri wuxendiki doxturxanilarda doxtur-sistéralarning shara'itining nacharliqi, hetta ach qilip bimarlardin tamaq sorap yewatqanliqi heqqidiki xewer ghulghula qozghimaqta. Ochuq ashkara ehwalni tordashlargha anglatqan wuxenlik ayalmu widiyosida doxturxanining shara'itining nacharliqini iytqan bolup, u mundaq digen: “Kariwat yoq, dora yoq, CCTV ning bergen xewerlirining hemmisi yalghan. Men normal xelqning azap chékiwatqanliqini, aghriqtin chiqirawatqanliqini kördüm. Men buni ashkarilaymen. Özüm üchün, wuxen xelqi üchün, pütün xitay xelqi üchün sözleymen. Ular peqet pul üchün qilidu. Bu rezil jem'iyette men emdi sükütte turalmaymen. Men sarang bolup qalay déidim. Héchkimning sözligüsi yoq, lékin men sözleymen. Yurtdashlar, biz choqum qarshi turushimiz kirek, biz exmeq boluwersek bolmaydu. Men emdi bundaq yashiyalmaymen. Biz kelgüsi ewlatlar üchün choqum sözlishimiz kirek.”

Xu ping ependi xelqning bu inkasi heqqide söz qilip: “Bu qétimqi wirusni kontrol qilishta kompartiyening ajizliqi ispatlandi, eslide aldini ilishqa, kontrol qilishqa bolidighan bolsimu kompartiyening ajizliqidin nurghunlighan ademning jénigha zamin boldi, bu tebi'iy kisellikla emes, belki ademler keltürüp chiqarghan apet,” didi. 

“Muhapizetchi” zhurnilining 11-féwral élan qilghan maqaliside xitayning dölet ichi we sirtidiki ziyaliylar, bu wirusning pütün xitayni qaplap kitishining sewebi shi jinping hakimiyiti, dep eybligenlikini tekitligen.

Amérikida turushluq közetküchi ilshat hesen ependi yene kompartiyening siyasitining xelqning eslidinla bar bolghan naraziliqini téximu kücheytiwetkenlikini tilgha ilip mundaq didi: “Shi jinpingning iqtisadni tereqqi qildurush siyasitining aldigha siyasetni qoyuwéilishi eslidinla qarshiliqqa uchrighan idi, bu qétim küchlük bir shekilde shi jinpingning jinayitini sürüshte qilish kirek, shi jinping chüshüp ketsun dep chiqiwatidu, bizni heyran qaldurghini bu qarshiliqning chiqishi emes, belki ashu qarshi chiqqanlarning maqalisining shi jinping hemme nersini kontrol qiliwatqan mushu mezgilde dölet ichidiki torlardimu keng tarqilishi, dimekki xtayning ichidimu shi jinpinggha qarshi zor bir küchning shekilliniwatqanliqi we hetta bu qarshiliqning xitayning hakimiyitining ichidimu barliqi we üzlüksiz zoriyiwatqanliqidin dérek biridu.” 

Xelq'araliq metbu'at we ijtima'iy taratqulardiki omumyüzlük naraziliq, xitay kompartiyesining ichidin chirip ketkenlikini ashkarilawatqanliqini körsetken. Wuxenlik ayal bu heqte mundaq digen: “Héchkim erkin sözliyelmeydu, héchkim. Eger birersi heqiqetni sözligen bolsa, saqchilar qolgha alidu. Eger ular qolgha ilin'ghan, késilgen bolsa 10 yilliq, 20 yilliq qamaq jazasi aliburun bikitilip bolghan bolidu. Bu yerde adowkatlarmu kargha kelmeydu. Barliq adil adwokatlar tutulup ketken. Gerche ularning heqiqetni sözligüsi bolsimu, ular héchnime déyelmeydu, chünki chiriklik hemme yerde ewj alghan. Silerge shuni eskertip qoyay, bir-ikki ademning qurbanliq birishi inqilabning ihtiyaji. Men a'ilem, ata-anam üchün, erkin hayat üchün qurbanliq bérimen, ashkarilaymen. Bulani déyishimning méning hayatimgha xeter élip kilidighanliqini bilimen. Lékin emdi chidighuchilikim qalmidi.” bu wuxenlik ayalning inkasi wuxendin chiqqan on minglarche inkasning biri. 

2019-Yili dikabirda wuxendin tarqalghan COVID-19 wirusi dunya sehiye teshkilati teripidin bilinmigen bir haywandin insan'gha yuqqan we insandin insan'gha yuqidighan murekkep bir xil wirus, dep ilan qilghan bolup, xitay hökümiti wuxen shehiri we xubiy ölkisidiki bashqa sheherlerni karantin'gha alghan idi. 

Xelq'aradiki nopuzluq zhurnallardin “Tebi'et” zhurnilining xewer qilishiche, chet'ellerdiki bir qisim wirus mutexessisliri xitayda tarqiliwatqan “Wuxen wirusi” ning xitay miqyasi boyiche 550-650 milyon etrapida kishini, yeni dölet nopusining alahezel 40 pirsentini yuqumlandurushi mumkinlikini mölcherlimektiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.