Jon kérriy xitayni asasiy kishilik hoquqqa hörmet qilishqa chaqirdi

Amérika prézidénti barak obama we uning hemrahliri kéler hepte xitayda resmiy dölet ishliri ziyaritide bolidu we asiya-tinch okyan iqtisad hemkarliqining béyjingda ötküzülidighan yighinigha qatnishidu.

Amérikining bu yighin'gha muhim ehmiyet bériwatqanliqi melum. Amérika dölet ishliri ministiri jon kérriy bügün jon xopkins uniwérsitétida nutuq sözlep, amérikining tinch okyanda janijan menpe'etlirining barliqini, shunga rayondiki döletler ara hemkarliqni ashurushning muhimliqini tekitlidi. U amérika-xitay munasiwetliri üstide toxtalghanda, xitay rayondiki muhim dölet, biraq xitay ghelibe qilimen we xelq'arada hörmetke sazawer bolimen deydiken, choqum asasiy kishilik hoquqlarni kapaletke ige qilishi kérek, dep eskertti.

Bügün amérika dölet ishliri jon kérriy washin'gtondiki jon xopkins uniwérsitétida mexsus amérika-xitay munasiwetliri üstide nutuq sözlidi. U, amérika prézidénti barak obamaning kéler hepte xitayda qilidighan resmiy ziyaritining teyyarliq xizmetliri üchün béyjinggha yürüsh aldida bu uniwérsitétqa kélip, amérika-xitay munasiwetlirining kélechiki we mesililer üstidiki pikrini bayan qildi. Jon kérriyning nutqi asasen amérika-xitay arisidiki ixtilaplar we hemkarliq saheliridin ibaret ikki chong bölümge ayrilghan bolup, u aldi bilen ikki dölet munasiwitide hazir duch kéliwatqan mesililerni we amérikining bu mesililerdiki meydanini bayan qilip ötti.

Kérriy sözide amérikining xitaygha qaratqan siyasitini töwendikidek ipadilidi : amérikining xitay siyasiti ikki dölet arisidiki perqlerni ijabiy yönilishte idare qilish we mesililerni hel qilish üchün hemkarliqni ishqa ashurush.

U, u ikki döletning bir-birige nurghun jehettin oxshimaydighan en'ene we qimmet qarishigha ige ikenlikini, shunga bu ikki dölet munasiwetlirining ijabiy yönilishtiki diplomatiye we hemkarliq arqiliq nahayiti inchikilik bilen tengsheshke éhtiyajliqliqini eskertip “Yüksiliwatqan bir küch bilen esli mewjut bolghan küch arisidiki munasiwetlerni yaxshi idare qilish üchün her ikki terep nahayiti éhtiyatchan bolushimiz kérek” dégen ibarini ishletti.

Jon kérriy ikki dölet munasiwitige zor ehmiyet bersimu, emma buningliq bilen xitayning kishilik hoquq xatirisi, intérnét jasusluqi we jenubiy déngizdiki igilik hoquq kürishi qatarliq 3 muhim mesilide meydanining héchqachan özgermeydighanliqini tekitlidi. U amérikining kishilik hoquqning kapaletke ige qilinishidin ibaret tüp qimmet qarishidin waz kechmeydighanliqini eskertti. U sözide “Amérika herqandaq bir döletning öz puqralirigha naraziliqini ochuq-ashkara we jazalinishtin qorqmay turup ipade qilish erkinliki bergen-bermigenlikige diqqet qilidu. Shunga biz xitay hökümitige özimizning xongkongdiki we shundaqla xitayning bashqa jayliridiki kishilik hoquq weziyiti üstidiki pikir we endishilirimizni ochuq bildürduq” dédi.

Jon kérriy yene, “Döletni qanun arqiliq idare qilish we kishilik hoquqni kapaletke ige qilish bir döletning uzun muddetlik tereqqiyati, parawanliqi we muqimliqi üchün shundaqla xelq'arada hörmetke érishishi üchün eng asasiy shert” dep tekitlidi.

Bu qétimliq amérika-xitay rehberlirining uchrishishi közetküchilerning alahide diqqitini qozghimaqta. Chünki her ikki dölet gerche munasiwetlerni yaxshilashning ehmiyitini izchil tilgha élip kéliwatqan bolsimu, emma shi jinping textke olturghandin buyan munasiwetlerde eksiche soghuqchiliq körün'gen idi. Birleshme agéntliqining bayan qilishiche, buninggha asasliq jenubiy déngizdiki igilik hoquq kürishi we shundaqla xitayning amérikigha qiliwatqan tor jasusluqi asas rol oynighan iken. Derweqe, jon kérriymu bügünki sözide mana bu ikki nuqtini mexsus tilgha aldi. U, amérika jenubiy déngizdiki igilik hoquq kürishide ochuq terep tutmisimu, emma bu dawaning xelq'ara qanunlargha asasen hel qilinishi kéreklikige ishinidu, dédi we amérikining axirghiche mesilining diplomatiye we xelq'aradiki alaqidar qanunlargha asasen hel qilinishi terepdari bolidighanliqini éytti.

Amérika hökümiti xitaydin kéliwatqan we amérika shirketlirini we muhim hökümet organlirini nishan qiliwatqan tor hujumlirining keynide xitay hökümiti barliqigha ishinidu. Ular köp qétim buni otturigha qoyghan. Bügün jon kérriymu sözide xitayning tor jasusluqini ünümlük chekleshke chaqirdi. U “Amérika shirketlirige bixeter, ishenchlik xizmet muhiti yaritip bérish xitayning özi üchün paydiliq, shundaq qilghanda téximu köp amérika shirkiti xitaydiki tijaritini kéngeytidu, xitay bazirigha meblegh salidu, xitay baziri xelq'arada téximu jelpkar haletke kélidu” dédi.

Jon kérriy xitay bilen hemkarlishidighan saheler üstide toxtalghanda bolsa, iqtisad-tijaret, kilimatning issip kétishi we xelq'araliq mesililerni misal qildi. Emma u sözide, yéqinda amérikida qilin'ghan bir ray sinash netijisidin qarighanda, amérikiliqlarning xitaygha bolghan köz qarishining bir qanche yil ilgirikige qarighanda nacharlap ketkenlikini misalgha élip turup, peqetla hökümetler ara hemkarlishishningla yéterlik bolmaydighanliqini, shunga ikki döletning köprek oqughuchi almashturush programmilirigha oxshash ishlar arqiliq xelqler ara chüshinish we alaqini ashurushi kéreklikini éytti. U, xitayni xelq'arada köprek rol élishqa, dunyawi krizislarni hel qilishta köprek mes'uliyetni üstige élishqa chaqirdi.

Jon kérriy ete firansiyediki ziyaritini ayaghlashturghandin kéyinla asiya-tinch okyan iqtisad hemkarliqining tashqi ishlar ministirliri yighinigha yürüp kétidu. Amérika hazir bu yighin'gha intayin zor ehmiyet bériwatqan bolup, u jon kérriyning sözidimu öz ipadisini tapti. U sözide alahide qilip “Asiya tinch okyan rayonida amérikining janijan menpe'eti bar. Amérikining kélechek tereqqiyati, parawanliqi we hetta bixeterliki bu rayon bilen zich munasiwetlik” dédi. U shunga amérikining jenubiy asiya döletliri we rayondiki shérikliri bilen hemkarlishishni we ularni qoghdashni dawam qilidighanliqinimu eskertip ötti.

Jon kérriy bu hepte xitaydiki asiya tinch okyan iqtisad hemkarliqining tashqi ishlar ministirliri uchrishishida awstraliye, hindonéziye, yaponiye, yéngi zélandiye we xitayning tashqi ishlar ministirliri bilen uchrishidu. Andin u, omanning paytexti muskattiki yadro mesililiri yighinigha qatnashqandin kéyin, kéler hepte obamaning béyjinggha bérishigha ülgürüp xitaygha bérip, obama bilen birlikte resmiy ziyaretke qatnishidu.