Kanadagha kétish: xiyalmu, ré'almu?

Ixtiyariy muxbirimiz abduweli
2017.10.04
unhcr-turkey.jpg B d t musapirlar aliy komissarliqi türkiye shöbisining tor béti (www.unhcr.org/tr).
RFA/Abduweli

2017-Yili 4-iyulda misirdiki Uyghurlarning tutqun qilinishi, türkiye-xitay munasiwitidiki yéqinlishish türkiyede turuwatqan we yéqinda misirdin kelgen Uyghurlarda sarasime peyda qilghanliqi melum. Buninggha jawaben ijtima'iy taratqularda Uyghurlarning b d t musapirlar orginigha iltija qilish chaqiriqi we iltija qilinsa kanadagha yerlishish mumkinliki heqqidiki uchurlar tarqilip yürmekte. Undaqta, b d t gha panahliq iltimasi sun'ghan Uyghurlar kanadagha kételemdu?

Kanadada yashawatqan pa'aliyetchi memet toxti ependi türkiyediki Uyghurlarni b d t gha iltija qilsa kanadagha kételeydu, dep qaraydu. U buning sewebini chüshendürüp mundaq dédi: “Uyghurlarni kanada yaki üchinchi bir döletke yötkeshte birdin bir yol birleshken döletler teshkilati musapirlar aliy komitéti arqiliq bolidu, bularning ishini birleshken döletler teshkilatida musapirlar aliy komissarliqida bir alahide délo süpitide tutup, tézleshtürüp, birleshken döletler teshkilati qobul qilghandin kéyin kanadagha ekélishke bolidu.”

Hazir memet toxtining qolida 178 Uyghurning b d t gha iltija qilghanliq ispati bolup buni dunya Uyghur qurultiyi bash katipi dolqun eysagha tapshurghan. 20-Séntebir dolqun eysa bu Uyghurlarning matériyalini jenwede b d t musapirlar aliy komissarliqigha sun'ghan we bu heqte söhbet ötküzgen. U bu heqtiki tepsilatni mundaq bayan qildi. “9-Ayning 20-küni musapirlar aliy kéngesh komissarliqining xadimliri bilen bir uchrishishimiz boldi. Komissarliqining xizmet pirinsipi boyiche guruppilar boyiche muzakire qilmay her bir insan'gha ayrim arxip turghuzup qarar béridighan bolghachqa, besh alte ay ichide netije saqlisaq ré'alistik bolmaydighanliqini, biznimu ulargha masliship bérishimiz kéreklikini iltimas qildi, bizmu buni chüshinidighanliqimizni bildürduq.” 

B d t musapirlar aliy komissarliqining tor bétide yézilishiche dunyada hazir 25 milyon 500 mingdin artuq iltijachi bar iken. Türkiyede panahliqqa tizimlatqan kishilerning sanimu 3 milyon 400 mingdin artuq iken. Mushundaq shara'itta türkiyede Uyghurlarning b d t ge panahliq iltimasi sunushi ümidlik kütüshtin dérek béremdu? türkiyede iltijachi bolup turuwatqan, döliti urush otida weyran bolghan süriye, iraq we afghanistanliqlarning qatarida Uyghurlargha nöwet kelmiki asanmu? bu gumanlargha jawaben memet toxti ependi mundaq chüshenche berdi. “Türkiyediki süriyelik ereblerni we iraqliq ereblerni héch qachan iraq yaki süriye türkiyedin qayturup bérishni telep qilmaydu. Yéri kelgende (xitay) türkiyege bésim qilidu, siyasiy iqtisadiy, eskiriy dégendek, misirghimu shu bésimni ishlitip Uyghurlarni qayturup aldi. Bu jehettin Uyghurlarning ehwali türkiyede turuwatqan ereb yeni süriye we iraqliqlargha qarighanda éghir”. Uningche xitay hökümitining Uyghurlarni malayshiya, tayland, kambodzha, qirghizistan we qazaqistanlardin qayturup alghanliqigha da'ir pakitlarni b d t gha sunush arqiliq Uyghur iltijachilarning testiqini tézletkili bolidiken. Undin bashqa amérika we kanadadiki b d t musapirlar aliy komissarliqi ishxanisi bilen alaqe qilish arqiliqmu testiqning tézlitilishi mumkin iken. Komissarliqtin musapirliq testiqi chiqqandin kéyin besh kanada puqrasi bir Uyghurgha qollighuchi bolush dégen tür boyiche Uyghurlarni kanadagha yerleshtürüsh mumkin iken.

Kanadadiki siyasiy pa'aliyetchi ruqiye turdush xanim türkiyediki Uyghurlar b d t gha sun'ghan iltijaning resmiy testiqlinish we tézlitilish éhtimalliqidin derguman boluwatqanlarning biri. Uning bu heqtiki qarishi mundaq: “Türkiye bir démokratik dölet, uning üstige eng jiq panahliq tiligüchi qobul qiliwatqan dölet, Uyghurlargha ige chiqiwatqan dölet, türkiyediki Uyghurlargha bek éghir xeter yoq, hazirla Uyghurlarni xitaygha qayturup bergen, yaki tutup élip kétiwatqan bek jiddiy ehwal yoq, bezi döletlerge sélishturghanda, mesilen, türkiyede birleshken döletler teshkilatining ishxanisi bar shular béjiridu. Emma, qazaqistan qatarliq döletlerde b d t ishxanilirini taqap yerlik hökümet béjiridighan, yerlik hökümetler sot achqanda héch qaysini béjirmeyla sottin ötelmiding dep xitaygha bériwétidighan ehwallar bar, undin bashqa urush boluwatqan döletlerdiki urush meydanlirida qéchip yürüwatqan ehwallar bar. Bundaq yerlerdiki panahliq tiligüchilerning hayati éghir xeter ichide bolghini üchün xeterge asasen sélishturup eng éghir, eng jiddiy xeter astida bolghanlarni öchiretni aldigha qoyup baldurraq élishi mumkin.” 

Türkiyede b d t ning tizimgha élin'ghanliq qeghizini kötürüp, jawab saqlap turuwatqan 3 milyon 4 yüz mingdin artuq iltijachining qatarida Uyghurlarni némilerning kütüp turuwatqanliqini bilish üchün, burun b d t gha iltija qilip waz kechken, trakiye uniwérsitétning doktor oqughuchisi ömerjan jamal ependini ziyaret qilduq. U 2014-yili 4-ayda b d t ning enqerediki ishxanisigha iltija qilghan bolup ikki yil kütüp netijisiz waz kechken iken. “Menmu bashqa panahliq tiligüchilerge oxshash yawropagha kétish arzusi bilen panahliq tiligen, u chaghda bashqilarning déyishiche 6 aydin bir yilghiche bolghan ariliqta netijisi chiqidu, yawropa döletlirige kétip bolalaysen dégen xewer we uchurlar boyiche, emma bu siyasiy panahliq tiligen bilen héch qandaq ishinggha mes'ul bolmaydu, iqtisadiy kirim ehwalinggha mes'ul bolidighan ish yoq-de. Peqet türkiyede qanunluq heydilip ketmey turush imkaniyitila bar, heydilip ketmeslikkila kapaletlik qilidu. Tüzüm shundaq ching, ruxsetsiz bashqa sheherge ruxsetsiz kétip qalsa, yaki bashqa döletlerge kirip chiqidighan ish bolup qalsa panahliqi emeldin qalidighan gep, uning üstige waqtida ulardin jawab kelmidi. Shunga ikki yil jawabsiz saqlap pushayman qildim we waz kechken idim.”

Ömerjan söhbet dawamida dunya we türkiye weziyitidiki özgirish seweblik Uyghurlarning türkiyede panahliq tilep üchinchi bir döletke kétish éhtimalliqining özi iltimas qilghan 2014-yildikidin azayghanliqi, téximu tesleshkenliki, riqabetning kücheygenlikini tekitlidi. Uning üstige panahliq tilesh seweblik Uyghur iltijachilar türkiyediki pursetni qoldin bérish éhtimalining barliqini éytip mundaq dédi. “Meyli türkiye shara'iti bolsun yaki xelq'ara weziyettin bolsun, siyasiy panahliq tiligüchilerning köpiyishi birleshken döletler teshkilatining bésimi u chaghdikige qarighanda téximu zor bolghan gep. Uning üstige yéqinda Uyghurlargha uzun muddetlik iqamet bérilmekchi, hazir bashlawatidu, eger siyasiy panahliq tilense bu hoquqtin behrimen bolghili bolmaydu.” 

Kanadaning türkiyede turushluq elchixanisining torbétidin igilishimizche, b d t musapirlar aliy komissarliqi musapir dep étirap qilghandin kéyin kanadagha iltimas qilishta biri besh kanada puqrasi yene biri kanadadiki birer teshkilat qollighuchi bolushi kérek iken. B d t teripidin musapir dep békitilgen bir kishi shundaq bir iltimas sun'ghan teqdirdimu resmiyetlerning pütüshi üchün 19 aydin artuq waqit kétidiken. Halbuki, ömerjan jamal üch yérim yildin biri türkiyede panahliq tiligen Uyghurlardin héch birining b d t teripidin musapir dep qobul qilin'ghanliqini bilmeydiken. Hazir qolida tizimlan'ghanliq ispati bolghan Uyghurlar b d t teripidin musapir dep étirap qilin'ghandin kéyin kanada tashqi ishlar ministirliqi we hökümitige iltimas sunup ularni qobul qilghuzghili bolamdu? bu heqte biz kanadaliq adwokat, déslogés adwokatliq ornining mes'uli, mexsus köchmenlik we musapirliq délolirigha adwokatliq qilidighan shantal déslogés xanimni ziyaret qilduq. “Kanada tashqi ishlar orgini bilen kanada köchmenler orgini pütünley ayrim organ. Her ikkilisi hökümetke tewe we yéqin munasiwiti bar ministirliq. Kishiler musapirliq we muhimliqqa munasip ehwaldila tashqi ishlar ministirliqi bular heqqide köchmenler idarisige teklip béreleydu we bésim qilalaydu, emma telep qilish hoquqi bolmaydu. Köchmenler ministirliqi tashqi ishlar ministirliqi we hökümetning tekliplirige oylashsimu, her bir musapirni tekshüridu we ularning ehwalining kanada qanunlirigha uyghun bolushini telep qilidu.” 

Xuddi b d t musapirlar aliy komissarliqi xadimliri dolqun eysa ependige éytqandek Uyghurlar musapirliq salahiyitige qachan érishidighanliqi mesiliside ré'al bolushi, shantal xanim éytqandek kanadagha kétish mesilisidimu riyal bolushi kérek. Dolqun eysa ependi éytqan'gha qarighanda b d t musapirlar aliy komissarliqi iltijachilarning matériyallirini guruppilar boyiche muzakire qilmaydu, yeni bir dölet we millettin bolghan kishilerni bir guruppa qilip muzakire qilmaydu, ayrim ayrim arxip turghuzup bir terep qilidu. Bundaq dégenlik türkiyediki Uyghurlarning üchinchi bir döletke kétish mesilisi bu yerde tizimlatqan 3 milyon 4 yüz ming iltijachining qataridiki bir mesile. Shantal xanimning dégini boyiche éytqanda Uyghurlarning musapirliq mesilisini kanada tashqi ishlar ministirliqi yaki bashqa her qandaq organ'gha doklat qilghan teqdirdimu kanada köchmenler idarisi her bir namzatni ayrim ayrim tekshüridu we kanada qanuni boyiche ish köridu. B d t Uyghurlargha téxi musapirliq salahiyiti bermigen ehwalda ular namzat qatarighimu kirelmeydu. Shantal xanimning déyishiche yene namzatlar özining pewqul'adde xeterlik ehwalda ikenlikini ispatlishi kérek. Türkiyening mushu kün'giche birmu Uyghurni xitaygha ötküzüp bermigenliki Uyghurlarning türkiyede üchinchi bir döletke ketmise bolmaydighan pewqul'adde ehwalda emeslikini ispatlap turuptu.

Ijtima'iy alaqe wasitiliridiki uchurlardin qarighanda kishiler b d t tarqatqan musapirliqqa tizimlan'ghanliq ispatini musapirliq salahiyiti dep chüshinip qalghan we kanadagha musapir qobul qilidighanliqi heqqidiki uchurlarni özlirige qaritilghandek hés qilip qalghan. B d t gha tizimlatqan Uyghurlar mesilisi 25 milyon 5 yüzming iltimaschining ichidiki bir mesile. Munche köp kishining arxipi turghuzulup, tekshürülüp musapirliq salahiyitige qachan érishidighanliqi namelum. Musapirliq salahiyitige érishkendin kéyinmu qaysi döletning qobul qilishi téximu na'éniq. B d t musapirlar aliy komissarliqi torbétidin melum bolushiche 2015-yili kanadagha 285 ming musapir tewsiye qilin'ghan bolup, buning ichidin peqet 14 ming 5 yüz musapirla orunlashturulghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.