Misirda tutulghan Uyghurlar

Ixtiyariy muxbirimiz abduweli ayup
2017.10.16
memtimin-qari-hajim-oghli-yasinjan.jpg 2016- Yili 4-aylarda ezherdin weten'ge qaytip, saqchilarning soraqliri jeryanida ölüki bérilgen yasinjan. Korla nash awattin, memtimin qari hajimning oghli. (Süretning tartilghan waqti we orni éniq emes)
Social Media

Misirda 2017-yili 4-iyul omumyüzlük tutqun'gha uchrighan Uyghur oqughuchilar 13-séntebirdin bashlap qoyup bérilishke bashlighan bolsimu, muxter rozi qatarliq 16 oqughuchidin téxiche xewer yoq. “Elqudsul'erebi” gézitide 7-öktebir ularning isimlirini élan qilindi. Halbuki biz izdinish jeryanida ghayib oqughuchilarning 16 din köp ikenlikidin xewerdar bolduq. Biz misirda zadi qancheylen qamilip, qandaq qismetlerge uchrap, qandaq qoyup bérilgenliki we qancheylenning ghayib ikenlikini bilish üchün türkiyege kelgen sabiq tutqunlardin melumat alduq.

Ziyaritimizni qobul qilghan ikki oqughuchi séntebirde azad qilin'ghan bolup, sügündiki Uyghurlarning yaridimi bilen türkiyege kelgen. Ular hazir néme üchün tutqun bolduq, türkiyede qandaq yashaymiz, kelgüsimiz zadi nede dégen jawabsiz so'allarning qorshawida.

1. Bizni dölet bixeterlik xadimliri tutti

Xitay hökümiti Uyghurlarning pasport mesilisini nisbeten asanlashturghan 2016-yili 23 yashlardiki bu ikki Uyghur yash misirgha oqushqa chiqqan. Ular wetende qalghan omaq perzentliri we ata-anisini séghinish derdide aran turghan mezgilde xitay yerlik da'irilirining qaytish bésimigha duch kelgen. Ezherdin telep boyiche qaytip atush we korligha ketken oqughuchilar duch kelgen paji'eler, bolupmu korla besh'awatliq yasinjan we abdusalam muhemmetlerning tirik tutulup ölük chiqishi ularni weten'ge qaytishtin tosup qalghan.

Halbuki, ular xitaydin qutulghan bilen misirda tutulghan. Misirning esker we dölet bixeterlik xadimliri Uyghurlar merkezlik jaylashqan qahirening 7-rayunini owlaqqa aylandurghan. Ular oqughuchilarni ishkellep xuddi misirni weyran qilghan jinayetchilerge mu'amile qilghandek sür körsetken, zorawanliq qilip ularning qolidiki pul we üzüklerni buliwalghan.

2. Xitay oqughuchilar uyushmisi soraqqa arilashti

4- Iyul owlan'ghan 70 tin artuq Uyghur qismul awwal dégen saqchixanigha yighilghan. Tutulghanlarning qatarida tunggan we salarlar bolup ular Uyghurlarning “Qarisigha” ketkenler iken. Xitay elchixanisi qurghan oqughuchilar uyushmisining re'isi bay kéjing we üch xitay qamaqqa y'émeklik yetküzgen bolup Uyghurlarni resimge tartqan we soraq qilghan. Misir saqchiliri qilghan soraqni üch xitay sin'gha alghan. Soraqta namaz we “Qur'an” oqush heqqide soralghan, iqamet heqqide so'allar texmin qilin'ghan bolsimu soralmighan. Uyghurlar resimge tartqan bay kéjingdin bashqa üch xitayning zadi kim ikenlikini bilelmigen. Ular bu xitaylarni peqet körüp baqmighan iken.

5-Iyul küni Uyghur tutqunlar kamérlargha solinip tayaq yégen we misirliq mehbuslarning qopalliqigha, bozek qilishigha uchrighan. Hetta bezi oqughuchilar kamér heqqi tapshurushqa zorlinip azarlan'ghan. Tutqunlar arisida hetta yéshi kichik balilarmu bolghan.

7-Iyul tutqunlar onnechchidin goruppilinip qahirediki her qaysi saqchixanilargha bölüwétilgen. U yerde saqchilar ularning gunahsizliqini peqet dölet bixeterlik idarisidin buyruq kelse qoyup bérilidighanliqini uqturghan. Epsus, 11 kündin kéyin Uyghurlar misirgha sésiq nami pur ketken tora türmisige yötkelgen.

3. Uyghur xadim soraq qildi

18-Iyul Uyghur oqughuchilardin 94 kishi tora türmisige keltürülüp bir kamirigha 50, yene bir kamirigha 44 qilip orunlashturulghan.

Türmide saqchilar Uyghur oqughuchilargha xitay elchixanisidin bir xadim kélidighanliqini, yaxshi maslishish kéreklikini uqturghan. Soraqqa bir Uyghur xadim kelgen. Tutqunlardin 15-16 dek yash oqughuchi közi téngilghan halda chaqirilip soraq qilin'ghan. Ulardin abduweli hesen (korla) muhemmet exmet (qeshqer), nurmemet obul (qeshqer), abdureqip (kucha), mexmut hajim (xoten) qatarliqlardin hazirghiche héch bir xewer yoq.

Uyghur soraqchi oqughuchilarning iqtisadiy menbesini, Uyghur teshkilatlar bilen alaqisini, mekteptin sirtqi derslerni alghan almighanliqini sorighan. Emma Uyghur soraqchi süriyediki qoralliq teshkilatlargha da'ir so'allarni sorimighan. Misirda Uyghur teshkilatliri yoq turup bu heqte néme üchün so'al soraldi? zadi bu mesumlar néme sewebtin tutuldi?

Uyghur oqughuchilar tutulghandin bashlap qoyup bérilgiche zadi néme jinayet bilen qamalghanliqi na'éniq bolghan. Peqet elchixana adem ewetse yaki dölet bixeter organliridin buyruq kelse qoyup bérilidighanliqi toxtimay tekitlen'gen.

31-Awghust küni ellik kishi yatqan kamiridin 27 kishi tuyuqsiz yötkep kétilgen. Bu oqughuchilardin bezisi qoyuwétilgen bolsimu 16 oqughuchining mushu kün'giche xewiri yoq.

4. Ularning ismila musulman iken

Uyghur tutqunlar misir saqchiliri we mehbuslirini musulman süpitide körüp ümid kütken. Emma eksiche ular qistang kamirida, hor munchidek sésiq mohitta képek nan yep ötken, susiz we dawalashsiz qélip qiynalghan.

31-Awghust we 2-séntebir oqughuchilar tora türmisidin qoyuwétish wedisi bilen élip chiqilip yene her qaysi saqchixanilardiki katektek qarangghu kamérlargha qamap qoyulghan. Bu yerde ular saqchilardin bashqa yene mehbuslarning tehditige, bulangchiliqigha we zo'awanliqigha duch kelgen. Özini musulman sanaydighan bu kishilerning rehimsizliki, saxtiliqi we chérikliki baghri yumshaq, rehimdil bu Uyghur oqughuchilarning nepritini qozghighan.

Tar kamérlarda her küni asasen birer waqit tamaq bérilgen oqughuchilar axiri namazgha turghanda béshi qayidighan halgha kélip qalghan. Bedenlirige yara chiqqan, kona késelliri qozghilip azablan'ghan qérindashlirigha gundipaylarning h'éch bir chare qilmastin tashlap qoyghinini körgen Uyghur oqughuchilar “Ularning ismila musulman, sheklila adem iken” dégen tuyghugha kélip qalghan.

Uyghur oqughuchilarning qara basqandek yüz bergen tutqunda tartqan külpetliri, taghdek ishen'gen ezherning qoghdimasliqi, qamaqta saqchilar we mehbuslardin körgen xorluqliri ularni “Biz zadi kim, néme üchün bu kün'ge qalduq?” dep toxtimay sorashqa mejbur qilidu. Hetta ular misirdin ayrilghandimu ayruportqa döshekellen'gen péti ishkellik élip chiqilghan. Hayatida tunji qétim qolliri baghlan'ghan bu bighubar ilim telepkarliri bu xorluqqa léwini chishleshke mejbur bolghan.

13-Séntebir we 28-séntebir qoyup bérilgen bu ikki oqughuchi bizge bügün'giche xewiri bolmaywatqanlarning 19 ikenlikini éytti.

“Elqudsul'erebi” dégen gézitning xewirige qarighanda qahirening gheribidiki tora rayonigha jaylashqan merkizi amanliq saqlash lagérida dawamliq tutup buriliwatqan 77 Uyghur oqughuchi bar iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.