Moskwada ötküzülgen yumilaq üstel yighinida xitaydiki jaza lagérliri anglitildi

Kéyinki waqitlarda Uyghur élidiki jaza lagérlirigha qarshi heriketlerning dunyaning bashqimu memliketliri bilen bir qatarda rusiyedimu élip bériliwatqanliqi melum bolmaqta. Mezkur naraziliq heriketliri her xil shekilde we da'iride ötküzülüwatqan bolup, ularda xitayning Uyghur élidiki Uyghur, qazaq we bashqa türkiy-musulman yerlik xelqlerge qarshi yürgüzüwatqan basturush siyasetliri eyiblenmekte.

Igilishimizche, ikki aydin buyan rusiyening moskwa, qazan sheherliridiki Uyghur, özbék, tatar qatarliq milletler jaza lagérlirigha qarshi yalghuz kishilik namayishlarni ötküzgen. Ularni uyushturghuchilar kölemlik namayish ötküzüsh heqqide yerlik hökümet orunlirigha bir nechche qétim erz sun'ghan. Da'iriler deslep ruxset bergen bolsimu, emma namayish waqti yéqinlashqanda her xil sewebler bilen ularning namayishini tosqan. 

Ene shundaq sewebler tüpeylidin yéqinda rusiyediki bir qanchilighan jem'iyetler rehberliri birlikte moskwa milletler öyide yumilaq üstel yighinini uyushturghan. “Xitay musulmanlargha qarshi turmaqta” dep atalghan mezkur pa'aliyetni moskwadiki Uyghurlarning milliy-medeniyet birleshmisining mes'uli sherif exmetof we tonulghan özbék kishilik hoquq qoghdighuchisi, merkiziy asiya siyasiy köchmenler jem'iyitining prézidénti behram hemrayéf uyushturghan. Uninggha kishilik hoquq institutining mudiri waléntin géftér, Uyghurlarning milliy-medeniyet birleshmisining ezasi hemrajan zayitof, xelq'ara adwokat timoféy shirokof, shundaqla tonulghan rusiyelik pa'aliyetchi we hoquq qoghdighuchilar qatnashqan.

Rusiye Uyghurliri milliy-medeniyet birleshmisining mes'uli sherif exmetof Uyghurlarning kommunist xitay hakimiyiti teripidin teqiblinish tarixi, hazirqi waqittiki teqibleshler da'irisi hemde yighiwélish lagérlirining meqsiti heqqide toxtaldi. U yene Uyghurlarning bügünki weziyitini rusiye jama'etchilikige üzlüksiz yetküzüp turushning muhimliqini bildürdi. U yene bu yönilishte rusiyening insan heqliri teshkilatliri bilen hemkarlishishning muhimliqini tekitlidi. 
Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan merkiziy asiya siyasiy köchmenler jem'iyitining prézidénti behram hemrayéf ependi rusiye da'irilirining Uyghur mesilisidiki mewqesi heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Rusiye da'iriliri da'im chong xitay döliti aldida özini mulayim we yaxshi qilip körsitishni xalaydu. Emeliyette rusiye memuriyitige her qandaq bir namayish yaqmighanliqtin uni ikkinchi pilandiki ish süpitide qobul qilidu hem peydin-pey buninggha ruxset bermeslikke tirishidu. 9-Féwralgha belgilen'gen namayishimizni moskwa memuriyiti shundaq men'i qilghan idi. Shundaqtimu men 22-féwralgha yene erz sundum. Emma yene shundaqla jawab bolidu dep oylaymen. Men ularni mubada ruxset bermisenglarmu beribir bu küni köp adem namayishqa chiqidu, dep agahlandurdum. Ular oylinip körsun. Shu nerse tebi'iyki, mubada islam döletliri bu mesilige nisbeten aktip pozitsiyeni tutqan bolsa, xitayning Uyghurlargha qaratqan teqiblesh siyasitini pash qilish pa'aliyetlirige ruxset élishqa bolar idi. Emma shundaqtimu hazir musulman xelqler Uyghur musulmanlirining teqdiridin qattiq ensirimekte. Shuning üchün hökümet ruxset bermisimu, xelq namayishqa chiqidu.” 
Igilinishiche, yéqinda rusiye tashqi ishlar ministiri sérgéy lawrof Uyghur élidiki “Siyasiy terbiyilesh lagérliri” din bixewer ikenlikini bildürgen idi. Rusiyening “Nastoyashéyé wrémya” tor bétide élan qilin'ghan “Lawrof: men xitaydiki qayta terbiyilesh lagérliri heqqide bilmeymen, emma shinjangda minglighan diniy radikalchilar” namliq maqalida sérgéy lawrof mundaq dégen: “Men bu heqte bilmeymen. Men yéqindila amérikaning bu mesilini aktip qoyuwatqanliqini oqudum. Biz bashqa ellerning ichki ishlirigha arilashmaymiz, bizning xitay bilen öz-ara hörmet qilish prinsipimiz bar.” 
Ziyaritimizni qobul qilghan rusiye Uyghurlirining milliy-medeniyet birleshmisining mes'uli sherif exmetof ependi mundaq dédi: “Rusiye xitay bilen istratégiyilik dost. Putinning sékrétari ‛xitayning ishi özining ichki ishi, uninggha arilashmaymiz‚ dédi. Tashqi ishlar ministiri lawrof buni tekrarlidi. Moskwadiki ahale lagérlar heqqide bilmeydu. Buni teshwiq qilish kérek. Mesilen, yashlar xitayning sibiriyeni bésip éliwatqanliqini bilidu. Lékin Uyghurlar mesilisi bu yerde keng tarqalmidi.”

Sherif exmetofning éytishiche, rusiyede Uyghurlar köp emes iken. Moskwa shehiri hem uning etrapida 400-500 etrapida Uyghur bolsimu, ular chéchilangghu halette yashaydiken. Uyghurlar uyushturghan pa'aliyetlerge köp bolsa 150 etrapida Uyghurni yighish mumkin bolup, ularning mutleq köp qismi Uyghur xelqining bügünki teqdiri heqqide xewersiz iken. Sherif exmetof shu sewebtin Uyghur mesilisini ahale arisida teshwiq qilishning intayin muhim ikenlikini tekitlidi.