Obama xitayni dunya tertipige emel qilishqa ündidi

Prézidént barak obama a t i h m ning aliy derijilikler yighini bashlan'ghan düshenbe küni soda sahesige nutuq sözlep, xitayning tereqqiyatini qollaydighanliqini, biraq uning dunya tertipige emel qilishini telep qildi. Uning qarishiche, xitayning muwappeqiyet qazinishi amérika we dunyaning menpe'etige paydiliq. Biraq béyjing dunya tertipining qa'ide - tüzümige emel qilishi, uninggha buzghunchiliq qilmasliqi kérek.

U, “Amérika qoshma shtatliri güllen'gen, tinch hem muqimliqqa ige xitayni qarshi alidu” - dep körsitip, biraq - “Biz xitayning eqliy mülk hoquqigha ehmiyet béridighan, soda menpe'eti üchün torda soda mexpiyetlikini oghrilashni ret qilidighan, ijatchanliqqa ige bir iqtisadi gewde bolushini ümid qilimiz........... Axirida, pul kursi bazar arqiliq belgilinidighan, kishilik hoquq we axbarat erkinlikini qoghdaydighan yolgha méngishini arzu qilimiz. Bizning bu tekliplerni otturigha qoyushimiz, uning bizge paydiliq bolghanliqi üchünla emes. Bizning xitaygha bu ishlarni qilishni teklip qilishimiz, u xitayning tereqqiyati we asiya - tinch okyan rayonining muqimliqi üchündur” dégen.

A t i h m béyjing yighini hem prézidént obamaning xitay ziyariti amérika - xitay otturisida nurghun ixtilap tughulghan bir peytke toghra kelgen bolsimu, biraq obama a t o i m aliy derijiler uchrishishida qilghan süzide bolsun we yaki soda sehesidikilerge sözligen nutuqida bolsun, amérikining istek - teleplirini diplomatik sözler bilen otturigha qoydi.

Lékin bezi közetküchilerning ilgiri sürüshiche, ikki dölet otturisidiki térrorluq, kishilik hoquq, axbarat erkinliki we bashqa ixtilaptiki nazuk mesililer seyshenbe küni prézidént obama bilen xitay re'isi shi jinping resmiy körüshkende otturigha qoyilidu.

Amérika Uyghur birleshmisining mu'awin re'isi, weziyet analizchisi ilshat hesen ependi, a t i h m ning bu yighini, amérika xitaygha qandaq siyaset yürgüzüsh mesiliside tewrinip turghan ötkünchi bir dewrde échilghanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: burunqi amérikining pozitisiyesi xitayni iqtisadi tereqqiyatqa egiship, tedriji halda démokratiye, erkinlik, ochuqchiliq, pikir erkinliki, metbu'at erkinliki dégendek hazirqi zaman medeniyitige yüzlinidu, shuninggha qarap mangidu, dégen qarash dawam qilip kelgen. Shunga, xitay bilen bolghan munasi'iwette bir xil xitaygha yardem qilish, maslishish, tenqidni yumshitish pozitsiyeside bolup kelgen. Biraq xitayning jenubiy déngiz mesilisi, yaponiye bilen sénkaku arili mesiliside, islahat telep qilghan xitay démokratlirini we Uyghurlarning ilham toxtidek mötidil pikirdikilerni qolgha élip, tor betlerni kontrol qilishi netijiside, gherb hem amérika xitay iqtisadi tereqqi qilsimu, démokratiyege mangmaydighanliqini tonup yetti. Shuning bilen ular hazir bir xil özgirish jeryanida turiwatidu. Yeni hazirqi dewr neq ötkünchi dewr. Buningda amérikining özimu dawamliq burunqi siyasetni qollinish kérekmu yaki yéngi siyaset qollinip qattiq turush kérekmu dégende tewrinip turiwatidu.

Nöwette, amérika dölet mejlisidiki bezi ezalar hem amérika Uyghur birleshmisi qatarliq ammiwi guruhlar obamaning seyshenbe küni shi jinping bilen bilen körüshkende kishilik hoquqni, bolupmu wijdan mehbuslar mesilisini otturigha qoyup, xitaygha küchlik bésim ishlitishini ümid qilmaqta.

Amérika jumhuriyetchi kéngesh palatasi ezasi marko rubi'o bilen bén kardén obama xitaygha qarap yolgha chiqishidin awwal xet yézip, kishilik hoquq we qanun bilen bashqurush xitayning istibdat kontrolluqigha qurban boluwatqanliqini we buningdin qattiq endishe qiliwatqanliqini bildürgen.

Ular obamagha yazghan xétide, uning ilham toxti, lyu shawbo qatarliq türmidiki wijdan mehbuslirining mesilisini otturigha qoyushini telep qilip, kishilik hoquq amérika - xitay munasiwetliride töwen derijilik emeldarlarning sözlishishige tashlap qoyushqa bolmaydighan bek muhim mesile, dégen. Ularning körsitishiche, kishilik hoquqning yaxshilinishi qanun bilen bashqurush, bixeterlik we amérika - xitay her ikki döletning güllinishige zich munasiwetlik zor mesile.

Lékin ilshat hesen ependi, obama seyshenbe künki yighinda kishilik hoquqni otturigha qoyghan, ilham toxti qatarliqlarni qoyup bérishini telep qilghan teqdirdimu, lékin xitayning ularni qoyup bérishige ümidwar qarimaydighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: elwette, amérika we gherbning iqtisadi menpe'etini qayrip qoyup, özining qimmet qarishini 1 - orun'gha qoyup, kishilik hoquqni, erkinlikni teshebbus qilghan türmidiki mehbuslarni qoyup bérishni hem xitayda qanuni idare qilishni telep qilishi toghra yol. Biraq obama etidiki yighinda belki buni otturigha qoyidu. Lékin qanchilik netijige érishidu, dégende hazirghiche köp ilgirilesh bolmidi. Emeliyette, xitaydiki weziyet barghanche na charliship ketti. Meyli Uyghurlarning ehwali, meyli tibetning we hetta xitayning öziningmu ehwali nacharliship ketti. Men buningda bek ümidlik emes.

Biraq ilshat hesen ependining körsitishiche, amérikining xitay bilen bolghan munasiwetlerde kishilik hoquqni, Uyghur mesilisini dawamliq tekitlep turushining ehmiyiti nahayiti zor. U xitaygha küchlük signal bérip turidu.

U mundaq dédi: elwette dawamliq tekitlep turush ehmiyetlik. Bu dégenlik, dunyada insanlar ortaqlashqan bir xil erkinlikni söyidighan, barawerlik, qimmet qarashni asasi prinsip qilish, dunyaning asasi éqimi, dégen signalni béridu. Xitayning dunya medeniyitining keynide qanchilik qéliwatqanliqini körsitip béridu. Bu bek muhim.

Prézidént obama düshenbe küni soda sahesidiki zatlargha süzligen nutuqida yene, her bir döletning ehwali oxshimaydighanliqini eskertip, shunga, hemme dölet choqum bir xil tereqqiyat yolida méngishi kérek emeslikini, her qaysi döletler otturisida ixtilap bolsimu, biraq bezi ortaq ölchem we ghayilerning hemmige paydiliq ikenlikini bildürgen.

U misal qilip, “Eger bizning yashlirimizgha tallash toghra kelse, az uchur bilen qana'et qilishni emes, téximu köp dunya uchurigha érishishni ümid qilidu. Eger ishchilar teshkillinishke yol qoyulsa, ular yaridar bolushni emes, xizmet shara'itini téximu yaxshilashni telep qilidu” dégen.