Xitayda ghayet zor sandiki Uyghurlar we bashqa milletler mejburiy “Qayta terbiyilesh” ke duch kelmekte (1)

Uyghurlar diyaridiki qanunsiz tutqun we erkinlik heqlirining depsende bolushi

Esliy doklat ilawisi: 2018-yili 10-we 13-awghust künliri birleshken döletler teshkilati qarmiqidiki “Irqiy kemsitishni tügitish komitéti” (CERD) xitay hökümitining “Barliq shekillerdiki irqiy kemsitishni ayaghlashturush xelq'ara ehdinamisi” ni ijra qilish ehwaligha qarap chiqidu. Xitay hökümiti 1981-yili bu ehdinamige imza qoyup, ijra qilishqa bashlighan idi. Töwendiki melumatlar “Xitay insan heqliri himayichiliri” teshkilati we uning bilen shériklik munasiwitidiki hökümetsiz teshkilat bolghan “Hoquq barawerliki teshkilati” yéqinda “Irqiy kemsitishni tügitish komitéti” gha yollighan doklat asasida teyyarlan'ghan. Uningda qanunsiz tutqun heriketliri, jümlidin “Qayta terbiyilesh” lagérliridiki Uyghurlar we bashqa milletlerge da'ir endishiler, shuningdek xitay hökümitining mezkur ehdinamining 5-madda (a)(b)(d) türlirige xilapliq qiliwatqanliqi alahide gewdilendürülgen. 

2018-Yili iyun éyida Uyghurlar diyaridiki ahalilerdin, bolupmu Uyghurlardin qolgha élinip “Qayta terbiyilesh” lagérlirigha solan'ghanlar yaki “Esebiylikni tügitish” we idiye özgertish meqsitide kündüzlük, kechlik “Öginish kursliri” gha mejburiy qatnashturiliwatqanlarning omumiy sani ikki milyondin üch milyon'gha qeder bolmaqta. Hökümetsiz teshkilatlardin bolghan “Xitay insan heqliri himayichiliri” teshkilati we “Hoquq barawerliki teshkilati” ning ziyariti we ige bolghan melumatliri bu nuqtini algha süridu.

Tekshürüshimizche, tarim wadisidiki yéza-qishlaqlardin 660 ming Uyghur qolgha élin'ghan we “Qayta terbiyilesh” lagérlirigha solan'ghan. Shuning bilen birge bir milyon üch yüz mingche kishi mejburiy yosunda öz yézilirida yaki nahiye bazarlirida kündüzlük yaki kechlik öginish kurslirigha qatnashmaqta. Démek, tarim wadisidiki yéza-qishlaqlardin ikki milyonche Uyghur mushu ikki xil “Qayta terbiyilesh” öginishige bend qilin'ghan. Pütün Uyghurlar diyari boyiche hésablighanda, jümlidin bashqa milletler we sheher ahalisini qoshqanda bu sanning téximu zor bolushi éniq.

Nöwette “Qayta terbiyilesh” lagérliridiki tutqunlarning sani ilgiri élan qilin'ghandinmu köptek qilidu. Yene kélip, “Ochuq terbiyilesh mektipi” dep melum boluwatqan kündüzlük yaki kechlik “Öginish kursliri” gha mejburiy yosunda qatnawatqan kishilerning texminen sani heqqidimu hazirgha qeder köp uchur yoq. 

Her ikki xil “Qayta terbiyilesh” wasitisi birdek xitay qanun sistémisining sirtida ijra bolmaqta. Uyghurlar diyaridiki hökümet xizmetchiliri we saqchilar héchqandaq sot yaki qanuniy tertiplerdin mustesna yosunda mushundaq tutqun buyruqlirini chüshürmekte we uni ijra qilmaqta, shuning bilen bille kishilerning erkin heq-hoquqlirini cheklimekte. Her ikki xil “Qayta terbiyilesh” lagérida omumen tutup turush waqti yaki öginishke qatnishish waqti heqqide éniq belgilime yoq. Bu “Qayta terbiyilesh” lagérlirini bashqurush jeryanida da'iriler qanunsizliqta uchigha chiqqan shekillerde kishilerni qolgha élish we ghayet zor sandiki puqralarni erkinliktin mehrum qaldurush bilen meshghul bolmaqta. Bolupmu Uyghurlar hemishe asasliq nishan boluwatidu. Bezide mejburiy shekildiki ghayib qiliwétish, qiynaq yaki bashqa insan heqliri depsendichilikimu körülüwatidu.

Xitay hökümitining Uyghurlar diyarida az sanliq milletlerni (ularning köpinchisi musulman) mushundaq ghayet zor sanda tutqun qilishi hemde yuqirida éytilghan ikki xil “Qayta terbiyilesh lagérliri” gha bend qilishi roshen halda ularni özlirining diniy étiqadidin waz kéchishke, xitay hökümitige we xitay kompartiyisige bolghan sadaqitini bildürüshke mejburlash, shuningdek bashqilargha xitay hökümitining tebiridiki “Térrorluq, bölgünchilik we esebiylik” qilmishlirining qandaq bolidighanliqini körsitip qoyushni meqset qilghan. 

Uyghurlar diyaridiki da'iriler Uyghurlarning insan heqlirini mushundaq zor kölemde depsende qilishtiki siyasiy endizige tirek qilish üchün 2017-yili aprélda “Sh u a r ning esebiylikke qarshi turush nizami” ni otturigha chiqardi. Bu xitaydiki térrorluq tehditi dep qaralghan hadisilerni esebiylikke baghlap zerbe bérishni asas qilghan tunji mukemmel nizamnamedur. Bu nizamnamige asasen “Halal” mehsulatqa chétishliq bolghanlar, uzun saqal qoyghanlar, perenje artqanlar, balilirigha “Islami menidiki” isimlarni qoyghanlar, hökümetning radi'o yaki téléwiziye programmilirini bayqut qilghanlar, islami yémek-ichmek cheklimilirini bikar qilishqa qarshi chiqqanlarni “Qayta terbiyilesh” lagérlirigha solashqa yaki mejburiy yosunda idiye özgertish kurslirigha qatnashturushqa bolidu. Mana mushu nizamning siyasiy jehette tirek bolushi bilen Uyghur we bashqa milletlerning lagérlargha qamilishi we ghayib bolushi, shuningdek “Qayta terbiye élishi” yaki “Özgirishi” wujudqa chiqmaqta. 

Ziyaret we melumat toplash

2017-Yili iyul éyidin 2018-yili iyun éyighiche biz jenubiy Uyghurlar diyaridiki qeshqer wilayitige qarashliq birnechche nahiyidiki yéza-qishlaqlardin nechche onlighan Uyghurni ziyaret qilduq. Ziyaret obyéktliri xitay da'irilirining öch élishidin ensirigenliki üchün birdek öz namini ashkarilashni xalimidi.

Biz ziyaret qilghan bu kishiler birdek özliri turuwatqan yéza yaki nahiye bazarlirining adem heyran qalghudek halda chölderep qalghanliqini, buning “Az sanliq milletler” ni “Qayta terbiyilesh” ke soliwalghanliqning netijisi ikenlikini bildürdi.

“Bizning yézida oghul balilar qalmidi, désemmu bolidu.”

“Yézimizda er kishiler asasen qalmidi. Emgek qilghudek ademmu qalmidi. Emgek qilalighudek er zatining hemmisi ‚terbiyilesh‛ te yaki türmide.”

“Quramigha yetkenlerning hemmisila terbiyilesh we öginishke bérishi lazimghu, deymen.”

“Hemmila öydin bir-ikki ademni tutqan yaki ‚öginish‛ ke élip ketken ehwal bar.”

Bir Uyghur ayal mundaq dégen: “Bizning yézida ikki ming nopus bar. Mölchirimche, ularning ikki yüzi nahiyilik terbiyilesh merkizide. Bu san yéziliq we kent derijilik terbiyilesh merkizide oquwatqanlarni öz ichige almaydu. Yéza bazirida öginish kursliri bar, beziler etigende mushu kurslargha bérishi shert. Kentimizdimu öginish kursliri bar. Anam mushu kursqa bérishqa mejbur. Öginishte xitayche til we xitayning qanunlirini öginimiz. Anam her axshimi yette yérimdin toqquz yérimghiche mushu kursqa bérishi lazim. Anglisam 15 yashtin 60 yashqiche bolghanlarning hemmisi ashundaq kurslargha bérishi lazim, deydighan siyaset bar oxshaydu. Nahiye derijilik terbiyilesh lagérliridiki kishilerdin bashqa, yéza we kentlerdiki öginish kurslirigha qatnishiwatqan kishilerning sanini héchkim bilmeydu.”

Uyghurlar diyarida 20 yil tijaret qilghan bir xitay sodiger ismini ashkarilimasliq sherti bilen bizge mundaq dédi: “Pütkül jenubiy Uyghurlar diyaridiki hemmila yézida yashlar we ottura yashliq kishiler qalmidi. Ularning hemmisi ‚qayta terbiyilesh‛ kurslirida. Peqet qéri-chüri we quliqi yumshaq kishilerla közge chéliqidu.” 

Töwendiki jedwelde körsitilgini biz sekkiz neper Uyghur bilen söhbetlishish arqiliq ige bolghan melumatlar. Ularning a'ilisi qeshqer wilayitidiki oxshash bolmighan sekkiz yézida. Ziyaretke asaslan'ghanda, her bir yézida 1500 din üch mingghiche nopus bar iken. 2017-Yilining otturisidin 2018-yilining otturisighiche herbiryézidin “Qayta terbiyilesh” lagérigha élip kétilgenler 200 din 500 ge qeder bolghan.

Bu yézilarda qayta terbiyilesh lagérlirigha qamalghanlarning nisbiti pütkül yéza nopusining sekkiz pirsentidin yigirme pirsentigiche bolghan. Bu ottura hésab bilen bolghanda 12.8 Pirsentke toghra kélidu.

Uningdin bashqa ziyaret obyéktliridin 7-we 8-kishi öz yéziliridiki mejburiy bolghan kündüzlük yaki kechlik öginish kurslirigha qatnishiwatqanlarning sanini éniq qilip 800 we 300 dédi. Shundaq bolghanda bu ayrim-ayrim halda shu yéza nopusining 40 pirsenti we 20 pirsentige toghra kélidu. Halbuki, bashqa ziyaret obyéktliri asasen hemmila öydin az dégendimu bir adem kündüzlük yaki kechlik kurslargha qatnishishqa mejbur, dédi. Ziyaret obyéktlirining éytishiche, bu rayondiki yézilarda 300 din 600 giche a'ile bar iken. Eger her bir a'ilidin bir adem mushu xildiki idiye özgertish kurslirigha qatnishishqa mejburliniwatqan bolsa u halda bu yézilardin az dégendimu üch yüzdin alte yüzgiche adem, yaki her bir yézidin ottura hésab bilen 450 kishi mushu xildiki kündüzlük yaki kechlik kurslargha qatnishiwatqan bolidu.

(Dawami bar)