Мәркизий асиядики су күриши давамлиқ диққәттә

Мухбиримиз үмидвар
2013.04.03
sir-deryasi-syr-deryasi-305.jpg Оттура асиядики әң чоң сир дәряси.
wikipedia.org

Мәркизий асиядики су мәсилиси узундин буян диққәткә сазавәр болуп келиватқан мәсилиләрниң биридур. Һәтта, су җедилиниң мәркизий асия дөләтлири арисида җиддийлик пәйда қилиш еһтималлиқи һәққидики тәһлиләрму мәйданға чиқмақта.

Мәркизий асия дөләтлири арисидики өзара мунасивәтләр шуниңдәк русийиниң мәркизий асия билән болған һәмкарлиқ йүзлиниши мәсилилири һәққидә йеқинда бишкәктә “коллектип бихәтәрлик келишими тәшкилати вә мәркизий асиядики бихәтәрлик капаләт мәсилилири” мавзулуқ муһакимә йиғини чақирилди.

Русийә анализчиси михайил агаҗанианниң “politkom.ru” торида елан қилған “мәркизий асиядики уруш еқинлири” мавзулуқ мақалисидә баян қилинишичә, мәркизий асиядики нөвәттики әң җиддий мәсилиләрниң бири су мәнбәлири вә униң ишлитилишигә аит мәсилиләрдур. Бишкәктә чақирилған “коллектип бихәтәрлик келишими тәшкилати вә мәркизий асиядики бихәтәрлик капаләт мәсилилири” намлиқ муһакимә йиғинида мутәхәссисләр нөвәттә мәркизий асия районида давамлишиватқан су вә су енергийиси мәнбәлиригә мунасивәтлик мәсилиләр, җүмлидин ихтилапларни муһакимә қилған.

Су електр истансиси қурулуши ихтилапниң мәнбәси

Апторниң қаришичә, су енергийиси өзбекистан, қирғизистан вә таҗикистандин ибарәт үч җумһурийәт арисидики йошурун тоқунушларниң мәнбәси болуп, өзбекистан җумһурийити қирғизистанниң “қәмбәр ата-1”, таҗикистанниң “рогуй” һидро електр истансилирини қурушиға қарши чиққан болуп, бу талаш-тартишларни йеқин арида һәл қилиш мумкин әмәс. Бу мәсилиләр түпәйлидин өзбекистан-қирғизистан вә өзбекистан -таҗикистан мунасивәтлирини йириклишишкә қарап йүзләнгән.

Михайил агаҗанианниң йезишичә, 2014-2015-йиллири өзбекистан америкиниң афғанистандин чиқип кетиши билән беридиған қораллири арқилиқ өз армийисини қайтидин қоралландуриду. Униңсизму өзбекистан һазирниң өзидә йетәрлик һәрбий күчкә игә болуп, ташкәнт икки уруш сепидә җәң қилиш иқтидариға тамамән игә.

Бишкәктә ечилған мәзкур дүгиләк үстәл йиғинида мутәхәссисләр су мәнбәлиригә мунасивәтлик мәсилиләрниң дунядики омумий йүзлүк мәсилә икәнлики җәзмләштүргән. Уларниң йәкүничә, мәркизий асиядики су мәсилилири һәр хил пиланлиқ сиясий вә иқтисадий характерләрға игә болуп, өзбекистан дәряларда һидро-електр истансилири қурулуши билән өзигә келидиған су еқимлириниң азлайдиғанлиқиға қаттиқ наразилиқ билдүргән. Әмма, өзбекистанниң бу наразилиқиға нисбәтәнму охшимиған қарашлар мәвҗут.

Мәлум болушичә, өзбекистанни кәсип өтидиған сир дәрясиниң баш еқими қирғизистандин, йәни тәңри тағлиридин, аму дәряси болса таҗикистан тәвәсидин башлиниду. Мәзкур икки җумһурийәт айрим-айрим һалда русийә билән бирлишип, русийиниң мәбләғ селиши билән сир вә аму дәрялириниң баш еқимида чоң көләмдики су електр истансилири һәм туғанларни қурушни пилан қилған һәм бу ишларға киришкән иди. Бундақ болғанда, өзбекистанға келидиған су миқдарлири бирдинла азлап кетиши, бу икки җумһурийәт су мәнбәлирини қамал қиливелиш арқилиқ өзбекистанниң су ишлитишигә нисбәтән қийинчилиқ туғдуруши мумкин икән.

Ихтилапниң мәнбәси русийиму?

Михайил агаҗаниан өзбекистанниң қирғизистан вә таҗикистан билән болған су ихтилапиниң җиддийлишип кетиш арқа көрүнүшини анализ қилип, төвәндикидәк пикирләрни илгири сүриду; өзбекистан 2012-йилидин башлап өзини коллектип бихәтәрлик келишими тәшкилатидин йирақрақ тутушқа киришти, шуниң билән райондики суға мунасивәтлик қаршилиқлар бәкрәк әвҗи алди. Өзбекистан -таҗикистан вә қирғизистандин ибарәт үч бурҗәк қаршилиқ мунасивәтлири 2012-йили, владимир путин бу үч җумһурийәткә зиярәткә кәлгәндин кейин техиму җиддийләшти.

Мақалидә көрситилишичә, қирғизистан вә русийә һөкүмәтлири мәзкур қурулушларға өзбекистан вә қазақистанни қатнаштурушни ойлишип, тәклип қилған болсиму, бирақ өзбекистан буни рәт қилған, бирақ қазақистан улар билән алақә орнатқан.

Русийә учур агентлиқлириниң хәвәр қилишичә, өткән йили, 9-айда владимир путин илгири-кейин таҗикистан вә қирғизистанни зиярәт қилип, бу икки дөләт билән русийә һәрбий базилириниң вақтини узартиш һәмдә уларниң су електр истансилири қурулушиға мәбләғ селиш қатарлиқ мәсилиләрдә келишим һасил қилғандин кейин, өзбекистан президенти ислам кәримоф астанани зиярәт қилип нурусултан назарбайеф билән көрүшкән иди.

Михайил агаҗаниан бу учришишта мәркизий асиядики су мәсилилириниң икки президентниң сөһбәт темиси болғанлиқини илгири сүрүп, президент ислам кәримофниң “су җедилиниң бу районда адәттикидәк қаршилиқларни күчәйтиветишила әмәс, һәтта уруш кәлтүрүп чиқириши мумкинлики” ни тәкитлигәнликини нәқил көрсәткән.

Анализчилар, кәримофниң бу сөзиниң қирғизистан, таҗикистандин ибарәт сир вә аму дәрялириниң баш қисмини контрол қилған икки дөләткә берилгән қаттиқ сигнал икәнлики, шуниңдәк ислам кәримофниң владимир путинға мәркизий асия вәзийитидә уруш қалаймиқанчилиқи келип чиқса җавабкарлиқниң униңғиму йүклинидиғанлиқидин бешарәт бәргәнлики дәп тәһлил қилған иди.

Лекин, сабиқ өзбекистан парламент әзаси, сиясийон җаһангир мәмәтофә әпәнди президент ислам кәримоф ейтқандәк су мәсилиси һәр қанчә җиддий болсиму, бирақ мәркизий асиядики хәлқләрниң, җүмлидин өзбекистан хәлқиниң қошна қериндаш хәлқләр билән өзара уруш қилиш йолиға маңмайдиғанлиқини шуниңдәк йәнә мәркизий асия рәһбәрлириниң уруш қилиш иқтидариму йоқлуқини тәкитлиди.

Бишкәк ташкәнтни һәмкарлиққа чақирди

Русийиниң мәбләғ селиши билән қорулидиған “қәмбәр ата-1” һидро електр истансиси пилани һәққидә қирғизистан тәрәп өзбекистанни хатирҗәм қилишқа тиришқан болуп, “азадлиқ ” радиосиниң хәвәр қилишичә, һәтта қирғизистан президенти алмасбек атанбайеф “һидро електр истансиси қурулуши өзбекистан үчүнму пайдилиқ, қошнимизға һидро електр истансиси қурулуш пиланиниң әслидә ташкәнттә түзүлгәнликини ейтиш керәк, әгәр керәк болса биз бу қурулушқа үчинчи дөләт өзбекистанниму қошушқа тәйярмиз” дәп билдүргән.

Михайил агаҗанианниң өз мақалисидә тәкитлишичә, таҗикистанниң аму дәрясиға салидиған рогуй су електр истансиси ишқа ашурулса өзбекистанда су йетишмәслики келип чиқип, буниңдин келип чиқидиған зиян һәр йили 600 милйон доллар қиммитигә йетидикән. Чүнки, буниң билән пахтизарлиқлар қуруп, пахта ишләпчиқириш вә омумий ишләп чиқириш қиммити 2% төвәнләйдикән. Харәзим, бухара вилайәтлири вә қарақалпақистан техиму зор қурғақчилиқ тәһдитигә дуч келидикән.

Әлвәттә, таҗикистан вә қирғизистан су мәнбәлирини қамал қилиш арқилиқ өзбекистанниң игиликигә вә иқтисадиға еғирчилиқларни пәйда қилиш иқтидариға игә болиду.

Бирақ, қирғизистан учур мәнбәлири русийә тәрәп сир дәрясиниң баш еқими болған нарин дәрясидики “қәмбәр ата-1” вә башқа су електр истансилири қурулушиға 1.7 Милярд доллар мәбләғ салидиғанлиқи һәққидә келишим имзалиған болсиму, бирақ һазирғичә бу пилан әмәлгә ашмиған. Әмма, қирғизистанниң “24.Кг” агентлиқи русийә һөкүмитиниң мәзкур қурулушқа аит үч һөҗҗәтни көрүп чиққанлиқини хәвәр қилған.

Мәркизий асия дөләтлириниң земинлири вә мәнпәәтлири бирлишип кәткән

Русийә анализчиси михайил агаҗаниан өз тәһлилидә өзбекистанниң мәркизий асиядики бу хил вәзийәт, йәни русийиниң бесимиға тақабил туруш үчүн америка қошма штатлири билән һәмкарлиқ орнитиш йолиға маңғанлиқини көрситиду.

“қәмбәр ата-1 ” қурулуш пилани қирғизистанниң електр енергийиси саһәси үчүн зор пайда кәлтүридиған болуп, су електр енергийиси қирғизистанниң муһим дөләт байлиқ мәнбәси һесаблиниду. Мәркизий асиядики өзбекистан билән қазақистан мол нефит вә тәбиий газ мәнбәсигә игә болған болса, қирғизистан вә таҗикистан су електр мәнбәсигә игә. Әмәлийәттә, тағ-дәрялири бирлишип кәткән бу җумһурийәтләр бир-биригә зич бағланған болуп, бир-бирини толуқлаш вә тәминләш имканийитигә игә. Бишкәк тәбиий газ җәһәттә қошниси өзбекистанға тайиниду. Әмма, у су мәнбәлиригә бу җумһурийәткә җайлашқанлиқи үчүн ташкәнт су вә електр енергийиси җәһәттә бишкәккә тайиниду.

Қазақистанниңму су күриши бар

Әлвәттә, сир дәрясиниң сүйигә мунасивәтлик ихтилапларға қазақистанму дахил болуп, су мәсилиси қазақистан үчүнму наһайити муһим. Сир дәряси қазақистанниң хели зор қисмидин еқип өтиду. Сир дәряси өзбекистанниң алтә вилайити, қазақистанниң икки вилайитини тәминләйду.

Қазақистанниң йәнә су билән мунасивәтлик хитай биләнму ихтилап мәвҗут болуп, хитайниң уйғур ели тәвәсидики или дәрясиниң сүйини қамал қилиши,қазақистанниң балқаш көлиниң төвәнлишини өз ичигә алған мәсилиләргә четишлиқ. Униңдин башқа йәнә ертиш дәрясиниң баш қисми уйғур елидә болғанлиқи үчүн хитай ертиш дәрясиниң сүйини боғуш чариси қолланғанлиқи үчүн русийә вә қазақистан охшашла нарази болмақта.

Қисқиси, су мәсилиси мәркизий асия райониниң иқтисадий һаятиғила әмәс, бәлки җуғрапийиви сиясий һаятиғиму тәсир көрситидиған муһим мәсилигә айланмақта.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.