Ши җинпиңниң уйғурларға қарши уруши(2A): “йеңи чегра” дики кәчмишләр

Австралийә дөләтлик университетниң мутәхәссислиридин грейм симис вә луйиза лим бирликтә саһибханилиқ қиливатқан “шакичик қизил подкаст” суписидики радио сөһбитидә нөвәттә хитай һәққидики асасий чоң хәвәрләрниң бири тәбиий һалда уйғурларға бағлинип қалидиғанлиқи алға сүрүлди. Болупму бу һәқтики хәвәрләрдин әң типик болғини милйонлиған кишиниң лагерларға солиниши болуп, хитай һөкүмити изчил бу хил лагерларниң мәвҗутлуқини инкар қилип кәлмәктә. Әмма риясәтчиләр билән сөһбәтләшкән, өзлириниң юртини бирдәк “шәрқий түркистан” дәп тонуштурған, шундақла адилайд шәһиридики сани барғансери ешип бериватқан уйғур шаһитлар бу хил лагерлар һәққидә көплигән инчикә мәлуматларни тәмин етип кәлмәктә икән.

Әнә шу хилдики шаһитларниң бири болған нурмуһәммәт баян қилған әһвалларниң бири толиму ечинишлиқ. Тарим вадисидики бостанлиқларда пүтүн-пүтүн мәһәллә яки мәлум наһийәләрниң мутләқ көп қисим аһалиси мушу хилдики лагерларға елип кетилгән. Болупму 15 яштин 50 яшқичә болған әрләрни асасән көргили болмас болуп кәткән. У бу һәқтә сөз қилип: “2016-йили түркийәдики вақтимда шәрқий түркистандин кәлгән бирәйлән йопурға наһийә базирида 1980-йилидин кейин туғулғанларниң пүтүнләй лагерға елип кетилгәнликини, керийәдә аһалиниң йериминиң лагерда икәнликини, ғулҗа вә куча қатарлиқ җайлардиму мушундақ әһвалларниң барлиқини сөзләп бәргән” дәйду. 

Нурмуһәммәт ейтқандәк “лагерға апиридиған сәвәбләр” қатарида сақал-бурут қоюш, диний кийимләрни кийиш, радио яки телевизордин нери туруш дегәндәк көплигән әһваллар мәвҗут. У баян қилған әһваллардин йәнә бири сөһбәтдашларниң алаһидә диққитини қозғиған: униң вәтәндики җийәнлири бирдәк өзлириниң ислами түс алған муҗаһиддин, сүмәййә, ибраһим, әзизә дегәндәк исимлирини “заманиви” исимларға өзгәртишкә мәҗбурланған. 

Риясәтчиләр хитай һөкүмитиниң немә үчүн мушундақ сиясәтләрни иҗра қиливатқанлиқи һәмдә буниңға мунасивәтлик мәсилиләргә җаваб беришни австралийәдә узун йиллардин бери уйғурлар һәққидә издинип келиватқан алимлардин дейвид брофий вә том клифқа һавалә қилиду. Бу һәқтики әң гәвдилик мәсилә бир милйон яки униңдинму көп болған аһалини мәҗбурий лагерларға йиғивелиш болуп, бу мәсилә һәққидә сөз қилған том клиф лагерларға қамалған кишиләрниң қамилишидики сәвәбләрни мундақ чүшәндүриду: 

“һазир лагерларға солиниватқанларни асасий җәһәттин мундақ үч түргә айришқа болиду: биринчи, уйғур һәмдә ислами ‛пурақ‚ қа игә болған кишиләр. Йәни паал түрдә диний әһкамларни иҗра қилидиған кишиләр. Бундақлар удулла лагерға бариду. Иккинчиси, чәтәлдикиләр билән, болупму ислам дөләтлиридики кишиләр билән алақиси болған кишиләр. Буларму лагерға баридиғанлар. Үчинчиси, хитайлардин пәрқлиқ болған ишларни қилғучилар. Мәсилән, қол саитидики вақитни йәрлик вақитқа тоғрилап қойғанлар. Шинҗаң билән бейҗиңниң арилиқидики узун мусапә сәвәбидин шинҗаңда бейҗиң вақти кәч саәт тоққуз йеримларда қараңғу чүшиду. Шуңа көп қисим уйғурлар ‛шинҗаң вақти‚ дәп атилидиған йәрлик вақитни ишлитишкә адәтләнгән. Шуңа улар адәттә бейҗиң вақти саәт икки яки үч болғанда чүшлүк тамақ йәйду. Илгири бу пүтүнләй нормал ишлар болуп кәлгән. Һазир мушундақ қилғанлар яки телефонлиридин ислам диниға аит мәзмунлар чиқип қалғанлар удулла мушундақ лагерларға кетиватиду.”

Сөһбәттә риясәтчиләр бу мәсилиләр һәққидә сөз болғанда һазир ғәрб дунясидики мутәхәссисләрниң бирдәк уйғурлар учраватқан паҗиәләрни “мустәмликә түзүми” билән бағлап чүшәндүрүватқанлиқини, уларниң немә үчүн мушундақ бир аталғуни ишлитишкә маһил болуватқанлиқини соал тәриқисидә оттуриға қойди. 

Доктор дейвид брофий буниң илмий вә сиясий җәһәтләрдики мәсилә икәнликини тәкитләп мундақ деди: 

“хитайниң шинҗаң районидики мәвҗутлуқини мустәмликичилик һөкүмранлиқ дәп тәсвирләш әмәлийәттә унчә йеңи һадисиму әмәс. 19-Әсирниң ахири вә 20-әсирниң башлири у җайға барған бир қисим әнглийәликләрму шу вақиттики вәзийәтни тәсвирләштә ашундақ аталғуларни қолланған. Чүнки шу вақитларда чиң сулалисиниң бу җайдики һөкүмранлиқи әнә шуниң җүмлисигә мәнсуп иди. Чиң сулалисиниң ахири, дәсләпки җумһурийәт дәвригә кәлгәндиму әнглийә вә русийәниң һечқайсиси шинҗаңни бесивелишни ойлишип кәтмигәнлики үчүн, йәнә келип бу җайниң һиндистан билән русийә оттурисидики тәңшәк болушини арзу қилғанлиқи үчүн хитай һөкүмити бу җайни мустәмликә һалитидә тутуп турушқа қадир болалиди. У вақитларда хитайниң өзиму наһайити аҗиз болғачқа бу районни һәқиқий мәнидики мустәмликә шәклидә идарә қилғудәк һали йоқ иди. Шуңа улар мәҗбурий болған хитайчә мәктәпни көпәйтиш дегәндәкләрни иҗра қилип баққан болсиму бу чарилар тезла суға чилишип қалған. Һазир болса хитай һөкүмити хитай аһалисиниң шинҗаңдики мәвҗутлуқини зорайтиш, хитай нопусини қалқан қилиш арқилиқ бихәтәрликкә капаләтлик қилмақта.”

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар! бу программиға қизиққан болсаңлар диққитиңлар кейинки аңлитишимизда болсун.