Xelq'ara axbaratlirida Uyghurlarning weziyiti heqqidiki mezmunlar künsayin köpeymekte

Muxbirimiz sada
2018.10.26
lager-yepiq-terbiyelesh-oginish.jpg Etrapi sim tor we qoralliq eskerler bilen qorshalghan “Terbiyelesh lagéri”.
Social Media

Uyghurlarning milyonlap atalmish “Jaza lagérliri” gha qamilishi, Uyghur perzentlirining ata-aniliridin ayrilishi, Uyghur ziyaliyliri we oqughuchilarning tutqun qilinishi yaki iz-déreksiz yoqap kétishi pütün dunya köngül bölüwatqan bir mesilige aylandi. Shuninggha egiship nurghun xelq'araliq teshkilatlar, organlar, Uyghur teshkilatliri we jama'etlirimu Uyghurlarning bundin kéyinki weziyitining yaxshilinishi üchün zor küch chiqarmaqta.

Nechche kün awwal en'gliye radi'o shirkiti (b b s) ning “Bügünki eng yaxshi” programmisida Uyghurlarning jaza lagérlirigha qamilishi heqqidiki radi'o xewirini anglatti. Xewerning bashlanmisida riyasetchi xitayning pütün Uyghur diyarida torlashqan jaza lagéri sistémisini qurghanliqi, nurghun Uyghurning sewebsiz tutqun qilin'ghinigha a'it yéngi pakitlarni bayqighanliq heqqide uchurgha ige bolghanliqini éytip ötti. 

Xewerde b b s ning Uyghur diyarida ziyarette bolghan muxbiri jon sadworsning shu jayda körgen ademning ishen'güsi kelmigüdek derijidiki menziriler nuqtiliq bayan qilin'ghan. 

U shu menzirini mundaq teswirleydu: “Siz shinjangda erlerning uzun saqal qoyghanliqini qet'iy körelmeysiz, chünki u cheklen'gen. Meschitlerde namaz oquwatqan menzire esla yoq. Héchkim bizning so'alimizgha jawab bérishke pétinalmaydu, chünki keynimizde péyimizgha chüshken adem bar. Biz 100ming ademning qamalghanliqidin xewer tapqan lagérni ziyaret qilishqa tirishtuq, emma yolning etrapi pütünley étiwétilgen iken. Junggo hökümiti Uyghurlarni terbiyeliniwatidu, dewatidu. Emma nurghun balilarning ata-aniliri lagérlargha ekitiliptu. Pütün bir millet krizisqa duch kelmektiken.”

B b s ning “Bügünki eng yaxshi” programmisida yene en'gliyediki Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchisi rehime mexmut xanimningmu sözlirige orun bérilgen. Rehime xanim özining yurti ghuljida yüz bergen qanliq basturush heqqide munularni bayan qilghan: “Uyghur diyarining weziyiti bekla nachar. Ular herqaysi jehettin kemsitish we perqliq mu'amililerge uchrap turidu. 1997-Yili méning tughulghan yurtum bolghan ghuljida Uyghurlar xitay hökümitidin barawerlik telep qilip kochigha chiqqan. Biraq hökümet uninggha jawab bérish uyaqta tursun, Uyghurlarni herbiy küchler arqiliq qattiq basturghan. Bu weqe kéyin zor kölemlik adem tutushqa aylan'ghan. Men ashundaq qorqunchluq menzirini öz közüm bilen kördüm.”

Tünügün, yeni 25-öktebir küni eljezire torida “Gherbiy xitaydiki Uyghurlar” témisidiki bir filim tarqitilghan. Mezkur filimde Uyghurlarning qisqiche tarixi, hazirqi weziyiti tonushturulghandin bashqa yene amérikidiki Uyghur adwokat nuriy türkel, washin'gton shtatliq uniwérsitétining doktor aspiranti derrin baylér qatarliq bir qanche pa'aliyetchiler bilen élip bérilghan ziyaretmu nuqtiliq gewdilendürülgen. 

Filimning béshida Uyghur millitining tarixtin buyan qollinip kéliwatqan tili, yéziqi we medeniyiti qisqiche tonushturulghandin kéyin, 1949-yili xitay kommunistik partiyesining re'isi mawzidongning Uyghurlarning zémini bolghan “Sherqiy türkistan” ni tartiwélish üchün qollan'ghan tedbirlirimu alahide bayan qilin'ghan. Uningdin bashqa yene namrat xitay déhqanlarning bingtu'en'ge ishligili kélishinimu tilgha alghan. 

Filimde yene xitayning ichki ölkiliridin nurghun ademning Uyghur diyarigha yötkilishi we bu xil ehwalning Uyghurlargha körsetken tesiri heqqide derrin baylér öz köz-qarishini mundaq bayan qilghan: “Uyghur diyardiki barliq yaxshi siyasetler xitaylar üchün boluwatidu. Bundaq ehwalda Uyghurlarda xitay köchmenler bizning qézilma bayliqlirimizdin paydilandi, méning yérimni tartiwaldi, deydighan héssiyat tebi'iyla shekillinidu. Xitaylar bu yerge kélip mal bahasini östürüsh arqiliq pul tapti. Pütün yaxshi xizmetlerni xitaylargha berdi. Shuning bilen Uyghurlar eslidinla behrimen bolushqa tégishlik nersilerdin behrimen bolalmay, jem'iyet namratliqqa qarap yüzlendi.”

Filimdiki yene bir yarqin nuqta Uyghur musulmanlirining namaz oqushidur. Buninggha qarita nuriy türkel ependi chüshenche bergen. U mundaq dégen: “Uyghurlar her jüme küni meschitke bérip jüme namizi oquydu. Emma xitay hökümiti buni cheklidi. Ademler her xil tekshürüshlerdin ötidu. Adette meschitte héchqandaq ademning resimi ésilmaydu. Halbuki, shi jinpingning resimi ésilidu we qizil bayraqqa qarap tezim qilish telep qilinidu.”

Filimning axirida nuriy türkel ependi dunyadiki bashqa islam döletlirining Uyghurlarning hazirqi weziyitige qarita sükütte turuwélishini eyiblep, mundaq dégen: “Islam döletliri bu mesile heqqide awaz chiqirip baqmidi. Se'udi erebistan, türkiye, iran qatarliq döletler qéni? xitay hökümiti Uyghurlardiki islam eqidisini psixikiliq késel dep atawatidu. Qéni, islam ellirining inkasi?” 

Eljezire we b b s gha oxshash bundaq chong axbarat wasitilirining Uyghurlar heqqide xewer bérishi gherb ellirining Uyghurlar üchün sükütte turmaydighanliqini körsitip bermekte, bolupmu b b s qanilida bérilgen Uyghur diyarining dawanching rayonida yéngidin bayqalghan lagérlar heqqidiki sin xewiri xelq'araliq taratqularda küchlük diqqet qozghimaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.