Awstraliye ABC xewer qanili Uyghur élide shiddet bilen köpiyiwatqan lagérlarni xitayning teshwiqati bilen sélishturdi

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, awstraliyediki “Istratégiye we siyaset instituti” (ASPI) ning 3 neper tetqiqatchisi 31‏-öktebir küni Uyghur élidiki lagérlar xeritileshtürülgen chong hejimlik bir doklat élan qilip küchlük diqqet qozghidi. Doklatta eskertilishiche, xitay hökümiti Uyghur élidiki lagérlarni nahayiti qisqa muddet ichide téz sür'et bilen köpeytken bolup, uning tézliki xitay hökümitining detalashtiki jenubiy déngizda “Sün'iy arallarni” yasashtiki tézlikini eslitidiken. Yuqiridiki bu tetqiqatchilarning qarishiche, xitay hökümiti dunya bundaq lagérlarning mewjutluqini bayqap, uninggha inkas qayturghuche bolghan pursetni nahayiti ching tutup chaqmaq tézlikide heriket qilghan.

Jümlidin, 2017-yilining béshidin hazirghiche bolghan ariliqta Uyghur élidiki 28 lagérning kölimi téz sür'ette zoriyip, ikki milyon kwadrat métirgha yétip barghan. Peqet yéqinqi 3 ay ichidila ularning kölimi 700 ming kwadrat métir ashqan. 

Awstraliye ABC xewer qanili muxbiri yuqiridiki doklatqa asasen ishligen mexsus xewiride mundaq deydu: “Xitay hökümiti özining gherbiy shimalidiki shinjang rayonidiki bu musulman xelqige kesip ögitiwatqanliqini, ulargha qandaq qilghanda yaxshi puqra bolushni ögitiwatqanliqini ilgiri sürdi. Ular buni térrorluqning aldini élishtiki yaxshi usuli, deydu. Biraq künsayin ashkariliniwatqan pakitlar bu orunlarning mekteptin bekrek türmige oxshaydighanliqini jümlidin bu xelqqe ménge yuyush herikiti yürgüzüshni meqset qilip, téz sür'et bilen kéngeytiliwatqan tutqun qilish lagérliri ikenlikini körsitip turmaqta”. 

Yuqiridiki bu tetqiqat orgini öz doklatida körsitishiche, ular 2016 ‏-yilining béshidin hazirghiche bolghan jeryanda bu 28 lagérning qurulushi, kölimi we xaraktéri üstide izden'gen. Biwasite guwahchilar, sün'iy hemrah körünüshliri, xitay metbu'atlirida chiqqan xewerler, xizmetchi qobul qilish élanliri, xitaydiki ijtima'iy tor betlerdiki alaqidar mezmunlarni sélishturush asasida teyyarlan'ghan mezkur doklat hazirghiche lagér heqqide élan qilin'ghan nahayiti etrapliq we resmiy doklatlarning biri bolup hésablinidiken.
Doklatni teyyarlighuchi tetqiqatchilarning biri bolghan férgus rayn ABC xewer qaniligha qilghan sözide Uyghur élidiki insan heqliri depsendichilikining intayin éghirliqini eskertken. U mundaq dégen: “Méningche xitayda tyen'enmin weqesidin béri bundaq éghir kishilik hoquq depsendichiliki yüz bérip baqmighan”. 

Xelq'araliq axbarat wasitiliri we bir qisim mutexessisler Uyghur élide 180din 1200 giche lagér bolushi mumkinlikini we bu lagérlarda az dégende 1 milyondin 3 milyon'ghiche kishining tutup turuluwatqanliqini mölcherlimekte. Xelq'araning küchlük tenqidige qarimay, xitay hökümiti bu orunlarning atalmish “Kespiy terbiyilesh orni” ikenlikini ilgiri süridighan teshwiqatlirini hedep kücheytmekte. Xitayning merkizi téléwiziye istansisi we shinjang téliwiziyesi bu “Kespiy terbiyilesh orunliri” din tarqatqan xewerliride meydanlarda ussul oynawatqan, waskétbol oynash qatarliq tenterbiye türliri bilen shughulliniwatqan, sinipta xitayche oquwatqan yaki hüner öginiwatqan atalmish “Kursantlarni” körsetken idi. Aldinqi küni xitay da'iriliri yene, Uyghur aptonom rayonluq partkom we hökümet, bingtu'en we shundaqla herqaysi aptonom rayon derijilik organlardin pénsiyige chiqqan isma'il tiliwaldi, ablet abduréshit, memtimin zakir we xelchem islam qatarliq sabiq Uyghur emeldarlar bilen her qaysi idare-organlarning sabiq idare bashliqliridin teshkillen'gen 64 kishilik bir guruppini xotendiki atalmish “Kespiy terbiye arqiliq özgertish orunliri” gha apirip, ziyaret qildurghan. Xewerde Uyghur aptonom rayonluq hökümetning sabiq mu'awin re'isi memtimin zakir we Uyghur rayonluq edliye nazaritining sabiq naziri qasim mamut qatarliqlar ziyaret qilin'ghan. Ular sözide kishiler qanunni yaxshi bilmigenliki üchün jinayet ötküzidu, shunga bundaq terbiyilesh orunliri nahayiti zörür, térrorluqqa qarshi turup muqimliqni qoghdash herikitimiz nahayiti ishenchlik we ünümlük bir yolni tapti” dégen. “Shinjang téliwiziyesi” ning xewiride bu orunlarda “Kursantlargha yaritip bérilgen tolimu azade öginish muhitidin péshqedem kadirlarning nahayiti söyün'genliki” ilgiri sürülgen. 

Halbuki, awstraliyening ABC xewer qanili programmisida xitay hökümiti tarqitiwatqan yuqiriqidek teshwiqat matériyalliri diqqet bilen küzitilgende buning tamamen sehnileshtürülgenlikini körüwélishning qéyin emesliki eskertilip: “Siz bu körünüshlerge yéqindin qarighiningizda bezi pakitlarni bayqaysiz. Mesilen bu sinipta az dégende 5 kaméra bar. Waskétbol meydanimu rast meydan emes, u peqet widiyogha tartishtin awwal yerge waqitliq sélip qoyulghan palazdin ibaret. Gugul xeritisi bu orunlarning etrapining pütünley tikenlik sim bilen oralghanliqini körsitip turidu. . . Xitayning dölet géziti bu orunlarning Uyghurlarning turmushini yaxshilashni meqset qilip qurulghanliqini ilgiri sürdi. Biraq, chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchiler we gherblik tetqiqatchilar teripidin qézip chiqiriliwatqan köpligen pakitlar bolsa xitayning sözlirige ishinishni qiyinlashturmaqta” déyilgen. 

Awstraliyediki “Istratégiye we siyaset instituti” (ASPI) öz doklatida eger lagérlar mesiliside xitay hökümitige xelq'araliq bésim ishlitilmigen teqdirde, uning bu zor kölemlik éghir kishilik hoquq depsendichilikini yene üzlüksiz dawamlashturidighanliqini eskertken.