Türkmenistanda hoquq kimning qoligha ötüshi mumkin?

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Kishiler sabiq türkmenistan prézidénti seper murat niyazopning yurti qipchaqtiki bir meschitte merhum niyazopning depne murasimi üchün ötküzülgen diniy murasimda. AFP

24- Dékabir küni türkmen bashining depne murasimidin kéyin, waqitliq türkmenistanni bashquruwatqan mu'awin bash ministiri qurban gül berdimuhemmedop seyshenbe küni türkmenistan parlaméntining yuqiri palatasi türkmenistanning teqdirini muhakime qilish pewqul'adde yighini achidighanliq, buningda prézidént saylimi waqtini hemde namzatlarni tallash ishlirini belgileydighanliqini bildürdi.

Türkmenistan asasiy qanunigha bina'en saylam ikki ay ichide ötküzülüshi kérek bolup, bu ikki ay ichide türkmen xelqi kimning merhum prézidént seper murat niyazopning ornini bésip, türkmenistan prézidénti bolush mesilisini keng munazire qilishi mumkin.

Türkmenistan'gha kim prézidént bolushi mumkin?

Seper murat niyazop türkmenistanni siyasiy öktichilerge qattiq qolluq bilen mu'amile qilish bilen bashqurghan bolghachqa , bu döletning ichki qismida ashkara öktichilik heriketliri meydan'gha chiqalmighan. Shunga bu yerde hazirche birer öktichi partiye-guruh özining namzitini körsitishi qiyin mesilige aylan'ghan. Lékin, köpinche közetküchiler mu'awin bash ministir qurban'gul berdimuxemmedopning seper murat niyazopning izini bésish éhtimalliqi barliqini bildürüshmekte. Gerche seper murat niyazop terepdarliri seper murat niyazopning oghli murat niyazopni dadisining izini bésip , jumhuriyetke prézidént bolushini xalisimu, lékin u namzatliq shertige chüshmeydiken.

Ottura asiya uchur agéntliqining xewer qilishiche, düshenbe küni ukra'iniyining kiyéw shehirige jaylashqan türkmen öktichilirining " türkmenistan démokratik küchliri birliki" dep atalghan teshkilat öktichilerning prézidént namzitini otturigha chiqiridighanliqini, biraq uning ismini waqti kelgende ashkarilaydighanliqini élan qildi. Türkmenistan démokratik küchliri birliki bayanatname élan qilip, xelq'ara jemiyettin türkmenistandiki démokratik jeryanni hemde démokratik küchlerni qollashqa chaqirghan. Chet'eldiki öktichilerning türkmenistanning ichidiki orni bir mesile bolup, xelq ichide seper murat niyazopning türkmen tarixini tikleshni öz ichige alghan milletchilik , döletchilik siyasitini yaqilaydighanlarmu az emes. Bular belki kona yolni qollishi mumkin.

Türkmenistandiki weziyet qandaq bolushi mumkin?

Türkmenistan jughrapiyilik jehettin nahayiti muhim dölet bolup, u kaspiy déngizi we quruqluq arqiliq rusiye , qazaqistan, özbékistan, iran, afghanistan bilen chégrilinidu. Uning üstige u ottura asiyadiki tebi'iy gaz we néfit zapisi eng kop döletning biri. Türkmenistanning etraptiki rusiye, iran , ukra'iniye qatarliq memliketler bilen gaz sodisi bar. Seper murat niyazop gaz sodisini qattiq monopol qilghan bolup, bu arqiliq tashqi énérgiye istratégiyisi yürgüzgen idi. Shunga uning wapatidin kéyin , hakimiyetke qandaq bir küchning chiqishigha jümlidin weziyetning muqimliq derijisige rusiye, iran, amérika , türkiye hetta xitay qatarliq döletler diqqet qilmaqta.

Niyorktiki kolombiye uniwérsitétining tetqiqatchisi , ottura asiya mesililiri mutexessisi rafiz abazopning éytishiche, türkmenistanning weziyiti xuddi stalin ölgendin kéyinki sowét ittipaqining weziyitige oxshaydu. Uning éytishiche, türkmenistan üch yoldin yeni herbiy diktator, démokratik islahat we yaki kona yoldin ibaret üch xil yolda méngishi mumkin. Nöwette héchkimmu seper murat niyazopning ölgendin kéyin xuddi stalin kebi tenqidlinip, uning heykelliri chéqilishi we yaki uning sistémisining dawamlashturalashturulushini bilmeydu.

Hazirche dölet bixeterlik küchlirining türkmenistanning qaysi yolda méngishini qollaydighanliqi éniq emes. Lékin hazirqi weziyetni bixeterlik organliri qattiq kontrol qilmaqta. Qirghizistan we ukra'iniyidiki renglik inqilablarni dölet bixeterlik küchliri qollighanliqi üchün ghelibige érisheligen idi, eger bixeterlik küchliri seper murat niyazopning kona yolini dawamlashturushni xalisa, öktichilerge qiyinchiliq tughulushi mumkin.

Ottura asiya uchur agéntliqining xewer qilishiche, türkmenistan öktichi "weten" teshkilatining rehbiri xudaberdi orazop bixeterlik da'irilirining waqitliq rehber qurban gül berdimuhemmedopni qollawatqanliqini körsitip, bixeterlik da'irilirining hakimiyetke intiliwatqanliqini eskertidu.

Amérika awazi radi'osida maqale élan qilghan jéffiring yangning neqil keltürüshiche, xelq'ara insan hoquqi "erkinlik o xelq'ara insan hoquqi "erkinlik öyi"ning wekili aléksandir gupman türkmenistan siyasitide mewhumluq mewjut bolup, seper murat niyazop etrapida shekillen'gen tüzüm choqum parchilinip kétishi mumkin dep qaraydu.

Türkmenistanda hoquq tinchliq bilen almishamdu?

Aléksandir gupman seper murattin niyazoptin kéyinki türkmenistan hakimiyitining tinchliq bilen bashqilarning qoligha ötüshining teslikini höküm qilidu amérika awazi radi'osida öz pikrini otturigha qoyup, "tehlilchiler hakimiyet üchün küresh zorawanliqlarsiz ötmeslikini bisharet qilishmaqta. Shundaq bolghan teqdirde bezi guruhlar tertipsizliklerdin paydinip öz meqsetlirini ilgiri sürüshni olishidu" deydu. Lékin, rusiyining " moskwa komsomolliri" géziti arqiliq bayanat élan qilghan öktichi "weten" teshkilatining rehbiri orazop öktichilerning tinchliq bilen hakimiyetni qolgha keltürüshni xalaydighanliqini bildürgen.

Amérika közetküchisi jefiri yang bolsa, türkmenistanda buningdin kéyin belki "xizbul tehrir" dégendek slami teshkilatlarningmu hakimiyetni qolgha keltürüsh üchün heriketke ötüsh éhtimalliqni chetke qaqqili bolmaydighanliqini otturigha qoyidu.

Ottura asiya weziyitige qandaq tesir körsitidu?

Seper murat niyazopning ölümining qoshna özbékistan prézidénti islam kerimop, qazaqistan rehbiri nursultan nazarbayéw, tajikistan rehbiri ema meli raxmanop , qirghiz rehbiri qurmanbék baqiyéw qatarliqlargha tesir körsitishi mumkinliki bildürülmekte. Shuning bilen bir waqitta yene türkmenistanda yüz bérishi mumkin bolghan kelgüsi weziyetning ulargha téximu tesir körsitishi mumkin. Doktor rafiz abazopning qarishiche, türkmenistanning qaysi yolda méngishi ottura asiya jumhuriyetlirige tesir körsitidu . Hakimiyet üchün küresh qandaq shekilde bolushi yeni qoralliq toqunushlargha élip kélemdu yaki memlikettiki asasiy siyasiy küchler weziyetni nazaret astigha élip, siyasiy özgirish tinch shekilde bolamdu ? mana bu merkiziy asiya rayonining weziyiti bilen baghliq amillardur. Omumen démokratik özgirishning yüz bérishi kerimop, raxmanop, nazarbayéw hökümetlirige selbiy tesir körsitishi mumkin.

Seper murat niyazop hayat waqtida u énérgiye soda karidorini qamal qilip, sodida üstünlükni igilesh bilen bashqa ottura asiya rehberlirini narazi qilghan, shunga ashxabadning özbékistan, qazaqistan, qirghizistan we bashqilar bilen bolghan munasiwetliri muqim bolmighan idi.

Seper murat niyazop bu yil tötinchi ayda xitayni ziyaret qilip, xitay bilen gaz sodisi qilishqa pütüshken shuning bilen bir waqitta yene tüzgen kélishimnamisige bina'en xitay bilen birliship, sherqiy türkistan Uyghur musteqilliq küchlirige birlikte zerbe bérishke raziliq bildürgen. Seper murat niyazop ottura asiya rehberliri arisida eng kéyin xitay bilen birlikte Uyghur siyasiy herikitige qarshi turush ipadisini bildürgen prézidént idi. (Ümidwar)