Xitay dölet xewpsizlik ministirliqi amérikani “Semimiy emes” dep eyibligen
2023.09.06
Amérika baydén hökümiti yéqindin buyan bir qanche muhim emeldarlirini arqimu-arqidin xitaygha ewetken idi. Közetküchiler, baydén hökümitining bu herikitini amérikaning xitay bilen bolghan munasiwetlirini normallashturush tirishchanliqining ipadisi, dep bahalimaqta. Bu yil 6-ayda amérika tashqi ishlar ministiri antoni bilinkénning xitaygha qaratqan resmiy ziyariti bilen bashlan'ghan bu diplomatiye tirishchanliqi, maliye ministiri janét yélin, kilimat alahide elchisi jon kerri we eng axirida soda ministiri jina raymondo xanimning ziyariti bilen dawam qilghan.
Yuqiriqi bu ziyaretlerdin kéyin ikki dölet munasiwitide közge körünerlik yaxshilinish bolmighan bolsimu, xitayni ziyaret qilghan amérika emeldarliri öz nutuqlirida birdek xitay bilen iqtisadiy munasiwetni saqlap qélishning muhimliqini, amérikaning xitaydin “Ayrilish” niyiti yoqluqini tekitleshken idi.
Biraq yéqinda xitayning dölet xewpsizlik ministirliqi teripidin bu ziyaretlerge munasiwetlik élan qilin'ghan bir bayanat, xitayning bu ziyaretlerdin bek xursen bolmighanliqini körsitip bergen.
“Maliye waqti” (FT) gézitining xewiridin melum bolushiche, xitayning dölet xewpsizlik ministirliqi özining ündidar tori arqiliq élan qilghan bayanatida mundaq dégen:
“Yéqinda, bir türküm amérika emeldarliri keyni-keynidin xitayni ziyaret qilip, baydén hökümitining xitayning tereqqiyatini cheklesh yaki xitaydin ayrilish niyiti yoq, dédi. Biraq amérikaning xitay bilen yéqinlishish istratégiyesi xuddi ‛yéngi botulkidiki kona üzüm hariqi‚ gha oxshaydu. Xitay amérikaning bir qanche kelime chirayliq sözlirige aldinip, hoshyarliqini hergiz boshashturmaydu.”
Xitay dölet xewpsizlik ministirliqining bu bayanati amérika tashqi ishlar ministiri antony bilinkin bashliq amérika rehberlirining xitayni ziyaret qilish arqiliq munasiwetni normallashturush tirishchanliqining toghra bolghan-bolmighanliqi heqqidiki munazirilerni yenimu ulghaymaqta. “Amérika tashqi siyaset kéngishi” (American Foreign Policy Council) namliq tetqiqat merkizining tetqiqatchisi maykil sobolik (Michael Sobolik) xitayning yuqiriqi bayanatini xitayning “Özgermeydighanliqining ipadisi” , dep bahalidi. U, baydén hökümitini emdi waqit israp qilmasliqqa chaqirdi. U radiyomizgha élxet arqiliq qayturghan inkasida mundaq dégen:
“Baydén hökümiti emdi xitay kompartiyesini özgertishke urunushni toxtitip, uning ornigha xitaygha taqabil turushni bashlishi kérek. Shi jinping amérika bilen birlikte mewjut bolushqa qiziqmaydu. U peqet amérikani meghlup qilishqa qiziqidu.”
Xitay dölet xewpsizlik ministirliqi yuqiriqi tilgha élin'ghan bayanatida yene “1979-Yili amérika bilen xitay diplomatik munasiwet ornatqandin béri, washin'gtonning xitaygha qaratqan siyasitining izchil halda ‛arilishish we cheklesh‚ ning birikmisi bolup kelgenliki” ni ilgiri sürgen. Bayanatta yene “Amérika bizning iqtisadimizni ochuq-ashkara halda yaman qilip körsetti” dégen ibarilermu orun alghan.
Yuqiriqi bayanat, amérika soda ministiri jina raymondoning xitay ziyaritidin kéyinla élan qilin'ghan. Jina raymondo xitay ziyaritidin kéyin axbaratlargha qilghan sözide xitay bilen iqtisadiy munasiwetlerni saqlap qélishning muhimliqini tekitligen bolsimu, biraq u “Özi we bashqa amérika emeldarlirining xitaygha qaratqan ziyaritining qandaqtur muresse qilish yaki teslim bolushtin dérek bermeydighanliqi, eksiche aridiki uqushmasliqni azaytish we uchur almashturush üchün qedem tashlighanliq bolup hésablinidighanliqi” ni tekitligen.
Amérikadiki “Gérman-marshal fondi” ning tetqiqatchisi, “Xitayning gherb bilen bolghan urushining ichki hékayisi” namliq kitabning aptori andru simol (Andrew Small) ning radiyomizgha bildürüshiche, amérika xitayni yaxshi soda shériki dep qarimisimu, emma bu ghayet zor iqtisadiy gewde bilen bolghan munasiwetlirini idare qilishi kérekken. U buning yalghuz amérikaningla mesilisi emeslikini bildürgen. U bizge élxet arqiliq qayturghan inkasida mundaq dégen:
“Amérika we shundaqla bashqa asasliq iqtisadiy gewdiler duch kelgen xiris ortaq. U bolsimu bu döletler gerche xitayning dölet ichide künsayin mustebitlishishi, dölet sirtida chet ellerge qaratqan zorawanliq qilmishlirining ashqanliqidin endishe qilip tursimu, biraq u yenila bu ghayet zor iqtisadiy munasiwetni idare qilishi kérek. Chünki konkrét sahelerdiki soda alaqisini üzüwétish mumkin bolsimu, emma héchkim ochuq-ashkara urush bolmighan ehwalda téximu chongqur buzulush xewpige tewekkül qilishni xalimaydu.”
Andru simolning déyishiche, shu sewebler tüpeyli baydén hökümiti xitayni yaxshi iqtisadiy shérik dep qarimisimu, uni chong iqtisadiy gewde dep qaraydiken we bu yerde hel qilishqa tégishlik mesililer we ziddiyetler yenila mewjut bolup turidiken.
Derweqe, amérika soda ministiri jina raymondo xitay ziyaritidin kéyin axbaratlargha qilghan sözide, xitayning özidin amérikaning xitaygha qaratqan yuqiri pen-téxnika cheklimisini bikar qilishni telep qilghanliqini, özining bu teklipni ret qilghanliqini éytip: “Biz amérikaning dölet mudapi'esige taqishidighan mesililerde muresse qilmaymiz” dégen. Jina raymondo xanim yene xitay hökümitining chet el shirketliri jümlidin amérika shirketlirige bésim ishlitip, ularni soda mexpiyetlikini bérishke qistishi we hemde yene chet el shirketlirini jasusluq bilen eyiblep, ularning ishxanilirigha basturup kirishtek qilmishliri heqqidiki endishilirinimu tilgha alghan bolup, “Amérikaliqlar hazir xitayni meblegh sélish intayin qéyin bir yer dep qaraydu” dégen.
U yene özining xitay rehberliri bilen bolghan uchrishishlirining yaxshi ötkenlikini éytqan bolsimu, biraq buningdin derhal netije chiqidu, dep qarimaydighanliqinimu ipade qilghan. U mundaq dégen: “Heqiqiy heriket bolamdu-yoq, biz buni aldimizda körimiz” .
Tetqiqatchi andru simolning déyishiche, hazirqi eng chong mesile xitaydiki ochuq-ashkariliq mesilisi bolup, uning barghanséri bir qara qutigha aylinishi barliq döletler üchün bir riqabet teshkil qilmaqtiken. U mundaq dégen:
“Ochuq-ashkariliq mesilisi döletlerning xitay bilen bolghan iqtisadiy munasiwetlirini idare qilishtiki riqabet bolup qaldi. Xitay iqtisadining künséri zoriyiwatqan qara qutigha aylinishi peqet amérika üchünla emes, belki bashqa döletler üchünmu bir heqiqiy mesile bolup qaldi” .
Amérika baydén hökümitining xitay bilen bolghan munasiwetlerni normallashturush tirishchanliqining netijiside bu yil 11-ayda amérikaning san-firansisko shehiride ötküzülidighan “Asiya-tinch okyan iqtisadiy hemkarliq munbiri” de pirézidént baydén bilen xitay dölet re'isi shi jinpingning yüzturane körüshüshi mumkinliki perez qilin'ghan idi. Biraq xitay dölet xewpsizlik ministirliqi yuqiriqi bayanatida axiriqi qétim hindonéziyening bali arilida ötküzülgen G20 dölet bashliqlar yighinida bir arigha kelgen ikki rehberning uchrishishini tilgha élip turup, “Balidin san-firansiskoghiche kélishni heqiqiy emelge ashurush üchün, amérika semimiyitini yéterlik körsitishi kérek” dégen.
Ular bayanatida yalghuz tramp hökümitinila emes, baydin hökümitinimu eyibligen, bu hökümetlerning “Iqtisadiy ayrilish siyasitini üzlüksiz kücheytkenlikini, teminlesh zenjirining qalaymiqanlishishini we xitayni muhasirige élishni üzlüksiz kücheytiwetkenlikini ilgiri sürgen. Bayanatta, “Amérikaning bu istratégiyesi meghlup bolushqa mehkum... Tarixi tereqqiyatning heriketlendürgüch küchi amérika terepte emes, jungxu'a millitining zor güllinishi eslige keltürgili bolmaydighan tarixiy basquchqa kirdi” dégen sözler orun alghan.
Tetqiqatchi maykil sobolik radiyomizgha qilghan sözide “Amérikaliq qanun tüzgüchiler amérikaning hazir xitay bilen soghuq urush ichide ikenlikini tonup yétishi kérek” deydu. U élxétide mundaq dep yazghan:
“Amérikaliq tedbir belgiligüchiler amérikaning xitay bilen soghuq munasiwetler urushi riqabitige duch kelgenlikini étirap qilishi we derhal ghelibe qilish iradisini tiklishi kérek. Bu dégenlik xitay kompartiyesining istratégiyelik ajizliqini tépish we uni qollinishtin dérek béridu. Pirézidént baydén diplomatiyeni dep qurban bérishni we riqabet herikitini kéchiktürüshni toxtitishi kérek” .
Melum bolushiche, xitay da'iriliri shi jinpingning bu heptining axirida yéngi déhlida ötküzülidighan 2023-yilliq G20 döletliri guruhi bashliqlar yighinigha qatnashmaydighanliqini jakarlighan. Bu uning 2013-yili xitay hakimiyitini ötküzüwalghandin buyan tunji qétim bundaq bir sorun'gha qatnashmasliqi bolup hésablinidiken. Bu shi jinping hakimiyitining özining ichki we tashqi mesililirini qandaq yosunda hel qilidighanliqi heqqidiki so'allarni yenimu kücheytken.